Nòrma mistralenca
La nòrma mistralenca (normo mistralenco) es una nòrma lingüistica (una codificacion) que fixa la lenga occitana. Apareguèt en 1853 dins leis òbras de Josèp Romanilha, puei dins leis òbras de Frederic Mistral tre 1854. La nòrma mistralenca se basa dins l'ortografia sus de principis fonetics que utilizan parcialament de convencions venent de l'Edat Mejana (lh) e parcialament de convencions venent dau francés (gn - ou). Es utilizada per 12% dei locutors de la lenga occitana, segon l'estudi de l'Institut Canadenc sus lei Minoritats Lingüisticas.[1]
La nòrma mistralenca se compausa de dos aspèctes:
- La nòrma ortografica o ortografia, que fixa la maniera d'escriure lei sòns. Se parla d'ortografia mistralenca (ourtougràfi mistralenco, codificada).
- Remarca - La grafia mistralenca (grafìo mistralenco) englòba pus largament l'ortografia mistralenca (codificada, dins la nòrma) e divèrs usatges gaire codificats (fòra nòrma), mai que s'inspiran de l'ortografia mistralenca.
- La nòrma orala, que fixa una maniera recomandada de parlar en occitan.
Es l'escrivan Josèp Romanilha que fondèt aquela nòrma en 1853 dins La part dau Bòn Dieu <La part dóu Bon Diéu>. Puei l'escrivan Frederic Mistral l'illustrèt e la desvolopèt dins son òbra abondosa, tant en literatura coma en lexicografia, amb un diccionari monumentau, Lo Tresaur dau Felibritge <Lou Tresor dóu Felibrige>. Pasmens, avans de chausir definitivament la grafia mistralenca en 1854, cau precisar que Mistral foguèt temptat durant leis ans precedents d'utilizar una grafia diferenta, pus pròcha de la grafia classica (aquela que lo provençau Simon Juda Onorat ja aviá utilizada dins son diccionari de 1846). Lo Felibritge adoptèt la nòrma mistralenca a sa fondacion en 1854 e, gràcias au succès de Mistral, l'espandiguèt a partir d'un nuclèu provençau dins l'ensems d'Occitània a la fin dau sègle XIX. Dempuei la segonda mitat dau sègle XX, la nòrma mistralenca a reculat davant la nòrma classica e uei se limita sustot au provençau generau e au niçard, en concurréncia amb la nòrma classica. Lo Felibritge, desenant, es partejat entre nòrma mistralenca (sustot en Provença) e nòrma classica.
Leis usatgiers de la grafia mistralenca son qualificats de mistralencs.
La nocion de grafia mistralenca a recebut de sinonims que son mens satisfasents:
- Grafia romanilhenca fa referéncia au trabalh de codificacion de Romanilha, que precediguèt lo de Mistral, mai aqueu tèrme es rar e gaire acceptat per lei mistralencs.
- Grafia felibrenca fa referéncia au fach que lo Felibritge adoptèt la nòrma mistralenca a sa fondacion en 1854. Mai tre la fin dau sègle XIX, lo Felibritge coneguèt en son sen l'aparicion d'un corrent favorable a la grafia classica e uei, lo Felibritge accèpta lei doas nòrmas, classica e mistralenca (levat en Provença ont utiliza ren que la mistralenca).
L'aplicacion de la nòrma mistralenca en Bearn, e au gascon en generau, se sòna grafia febusiana. Foguèt lo trabalh de l'Escòla Gaston Fèbus a la fin dau sègle XIX. Son usatge a reculat fòrça dempuei la segonda mitat dau sègle XX, davant l'avançada de la nòrma classica.
La nòrma de l'escòla dau Pò, creada en 1971 dins lei Valadas Occitanas, deriva de la nòrma mistralenca mai n'es diferenta.
Comparason
modificar| Nòrma mistralenca | Nòrma classica |
|---|---|
| Mirèio, Cant I (F. Mistral)
Cante uno chato de Prouvènço. Dins lis amour de sa jouvènço, A travès de la Crau, vers la mar, dins li blad, Umble escoulan dóu grand Oumèro, Iéu la vole segui. Coume èro Rèn qu'uno chato de la terro, En foro de la Crau se n'es gaire parla. |
Mirèlha, Cant I
Cante una chata de Provença. Dins leis amors de sa jovença, A travèrs de la Crau, vèrs la mar, dins lei blats, Umble [Umil] escolan dau grand Omèra [Omèr], Ieu la vòle seguir. Coma èra Ren qu'una chata de la tèrra, En fòra de la Crau se n'es gaire parlat. |
Se remarcarà que lei doas nòrmas, en generau, diferisson sistematicament per l'ortografia (notacion dei sòns) mai nòtan quasi exactament la meteissa causa: Cante uno chato de Prouvènço e Cante una chata de Provença se pronóncian parier.
La nòrma orala (recomandacion dei formas parladas) diferís solament un pauc entre nòrma mistralenca e nòrma classica. Per exemple, certanei mots afrancesats son acceptats en nòrma mistralenca (<umble> umble, <Oumèro> Omèra) mentre que la nòrma classica conselha de leis evitar e de lei remplaçar per de formas occitanas pus autenticas (umil, Omèr).
| nòrma classica | nòrma mistralenca | nòrma bonaudiana | nòrma de l'Escòla dau Pò |
|---|---|---|---|
| Provençau generau Totei lei personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotadas de rason e de consciéncia e li cau (/fau) agir entre elei amb un esperit de fraternitat. |
Provençau generau Tóuti li persouno naisson liéuro e egalo en dignita e en dre. Soun doutado de resoun e de counsciènci e li fau agi entre éli em'un esperit de fraternita. |
||
| Provençau niçard Toti li personas naisson liuri e egali en dignitat e en drech. Son dotadi de rason e de consciéncia e li cau agir entre eli emb un esperit de fraternitat. |
Provençau niçard Touti li persouna naisson liéuri e egali en dignità e en drech. Soun doutadi de rasoun e de counsciènça e li cau agì entre eli em'un esperit de fraternità. |
||
| Auvernhat Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en dreit. Son dotadas de rason e de consciéncia e lor chau (/fau) agir entre elas amb un esperit de frairessa. |
Auvernhat Ta la proussouna neisson lieura moé parira pà dïnessà mai dret. Son charjada de razou moé de cousiensà mai lhu fau arjî entremeî lha bei n'eime de freiressà. (Touta la persouna naisson lieura e egala en dïnetàt e en dreit. Soun doutada de razou e de cousiensà e lour chau ajî entre ela am en esprî de freiressà.) |
||
| Vivaroalpenc Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotaas de rason e de consciéncia e lor chal agir entre elas amb un esperit de fraternitat. |
Vivaroalpenc Toutes les persounes naisoun liures e egales en dignità e en drech. Soun douta de razoun e de counsiensio e lour chal agir entre eles amb (/bou) un esperit de fraternitat. | ||
| Gascon Totas las (/eras) personas que naishen liuras e egalas en dignitat e en dreit. Que son dotadas de rason e de consciéncia e que'us cau agir entre eras dab un esperit de fraternitat. |
Gascon (grafia febusiana) Toutes las (/eras) persounes que nachen libres e egales en dinnitat e en dreyt. Que soun doutades de rasoû e de counscienci e qu'ous cau agì entre eres dap û esperit de fraternitat. |
||
| Lemosin Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotadas de rason e de consciéncia e lor chau (/fau) agir entre elas emb un esperit de fraternitat. |
|||
| Lengadocian Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotadas de rason e de consciéncia e lor cal agir entre elas amb un esperit de fraternitat. |
| Nòrma classica | Nòrma mistralenca | Nòrma bonaudiana | Nòrma de l'Escòla dau Pò |
|---|---|---|---|
| -a finala | -o (-a, -e) | -à | -o (-a) |
| ò | o | o | o |
| o, ó | ou | ou | ou |
| uè, ue | ue, iue | eu (ue) | ue (ö) |
| lh | i/h (lh) | lh | lh |
| nh | gn | nh | nh |
| s, ss c(e), c(i), ç |
s, ss c(e), c(i), ç |
s, ss | s |
| z s entre doas vocalas |
z s entre doas vocalas |
z | z |
| à è ò á é í ó ú |
à è ò ì ù é óu |
à è eù où é â ê î û |
à è ò ì ù où é |
| Se nòta totei lei consonantas finalas mudas. | Se nòta certanei consonantas finalas mudas. | Se nòta certanei consonantas finalas mudas. | Se nòta ges de consonanta finala muda. |
Nòtas e referéncias
modificar- ↑ «L'engagement occitaniste aujourd'hui» (en occitan). Institut Canadenc sus lei Minoritats Lingüisticas. icrml.ca.