Iris (genre vegetal)

L’Iris es un genre de plantas vivaças de rizòma o bulbs de la familha de las Iridacèas. Lo genre Iris conten 210 espècias e fòrça varietats orticòlas.

Coma fòrça plantas de flors, los primièrs iris apareguèron cap a la fin del Cretacèu (Campanian) fa unes 80 milions d'annadas dins una zona venguda uèi l'Antartida.

s’encontran d’Iris dins tot l'emisfèr nòrd, que siá en Euròpa, en Asia, en Africa del Nòrd e en America del Nòrd.

Lo mot « iris » venent del latin medieval iris, iridis, manlèu del grèc Iris, Iridos designant la [[iris (mitologia)|messatgièra]] dels dieus, personificacion de l'arcolan.

Pels Egipcians, l’iris es associada Òrus, lo dieu Falcon, una de las mai ancianas divinitats egipcianas. Òrus simboliza lo solelh del matin e lo solelh de vespre. Las colors vivas e varadas de la flor ne faguèron lèu lo simbòl d’un arcolan reünissent lo cèl e la tèrra.

Unas espècias son fòrça cercadas en perfumeriá per los rizòmas, qu s’extrai l'esséncia d'iris e son principal composant, l'irone. Son Iris germanica amb subretot sa forma blanca mai coneguda jol nom d'iris de Florença e Iris pallida, cultivat en Itàlia e al Marròc. Sembla que lo vam de l'iris coma perfum seriá estat lançat per Caterina de Medici.

Al sègle XVII, s'utilizava en polvera pels pels: lo risòma èra trissat, passat, donant una polvera que sentissiá bon coma la violeta, proprietat deguda a l'irona.

Plantas vivaças, compausadas que las mai espandidas son:

• las bulbosas (tipe iris d’Olanda) ;
• los iris de rizòma (tipe iris de jardin)

Las fuèlhas son altèrnas, de basa engainanta, gaireben sempre ensifòrmas.

Grandas flors ermafroditas gropadas en cimas elocoïdas, enrodadas unas din l’autra dins de bractèas nomenadas espatas, puèi se dobrissent en sièis tepals petaloïds semblables dispausats sus dos rengs:

• los tres tepals exteriors o sepals son orizontals o arcats, de larg limbe;
• los tres tepals interiors o petals, mai pichons, son quilhats, sovent connivents.

Tres etaminas son constituidas de dos elements: lo filament e l'antèra sus que se trapa lo pollèn, inseradas a la base dels tepals exteriors, d’antèras extròrsas (lo pollèn es liberat cap a l'exterior de la flor, dins lo cas los tres grands tepals).

L’estil es de tres stigmatas plan dilatats, petaloïds.

Lo fruch, sodat amb lo tub del periant, es una capsula de tres lòtjas contenent un ensems de granas.

• Iris aphylla L.
• Iris foetidissima L.
• Iris germanica L.
• Iris graminea L.
• Iris latifolia (Mill.) Voss
• Iris lutescens Lam.
  • Iris lutescens subsp. lutescens
• Iris orjenii Bräuchler & Cikovac
• Iris pallida Lam.
• Iris pseudacorus L.
• Iris sibirica L.
• Iris spuria
  • Iris spuria subsp. maritima (Lam.) P.Fourn. - Iris maritime
• Iris xiphium L.

I aguèt diferentas classificacions dins l'istòria. La mai recenta es de Brian Matthew en 1989.

Leogenre Iris es divisat en 6 sosgenres ː

• Iris (Iris barbus de rizòmas) tanben nomenat 'pogon" ("barba" en grec) o "Eupogon" (barba veraia)
• Limniris (Iris sens barba de rizòmas)
• Xiphium (Iris de bulbe mòl, ancianament genre Xiphion)
• Nepalensis (Iris bulbós, ancianament genre Junopsis)
• Scorpiris (Iris de bulbe mòl, ancianament genre Juno)
• Ermodactyloïds (Iris de bulbe reticulat: ancianament genre Iridodictyum)

Cadun dels sosgenres se divisan en diferentas seccions e espècias.

Iris barbós de rizòmas

• Iris adriatica Trinajstic ex Mitic
• Iris albertii Reg.
• Iris albicans
• Iris alexeenkoi Grossh.
• Iris aphylla L.
  • Iris aphylla subsp. hungarica (Waldst. & Kit.) Helgi
• Iris attica (Boiss. & Heldr.) Hayek
• Iris benacensis A.Kern. ex Stapf
• Iris bicapitata Colas
• Iris croatica – Perunika I.Horvat & M.D.Horvat
• Iris cypriana Foster & Baker
• Iris flavescens Delile
• Iris furcata Bieb. – Forked Iris
• Iris germanica L. incluant I. × barbata)
• Iris × germanica nothovar. florentina Dykes
• Iris glaucescens Bunge
• Iris griffithii Baker
• Iris hellenica Dionysios Mermygkas, Kit Tan & Artemios Yannitsaros
• Iris imbricata Lindl.
• Iris junonia Schott ex Kotschy
• Iris kashmiriana Baker
• Iris lutescens Lam. (including I. italica)
• Iris marsica I.Ricci & Colas.
• Iris mesopotamica – Iris mesopotamica
• Iris orjenii – Orjen Iris Bräuchler & Cikovac
• Iris pallida – Sweet Iris, Dalmatian Iris Lam.
  • Iris pallida subsp. cengialti (Ambrosi ex A.Kern.) Foster
  • Iris pallida subsp. illyrica (Iris illyrica) (Tomm. ex Vis.) K.Richt.
• Iris perrieri Simonet ex P.Fourn.
• Iris pseudopumila Tineo
• Iris pumila L.
• Iris purpureobractea B.Mathew & T.Baytop
• Iris relicta Colas.
• Iris reichenbachii Heuff. Iris reichenbachii
• Iris revoluta Colas.
• Iris sambucina L.
• Iris scariosa Willd. ex Link
• Iris schachtii Markgr.
• Iris setina Colas.
• Iris suaveolens Boiss. & Reut. (incluant I. iliensis)
• Iris subbiflora Brot.
• Iris taochia Woronow ex Grossh.
• Iris timofejewii Woronow
• Iris variegata L. Iris Hongrois

Iris Oncocyclus (de cèrcle coflats) en referéncia a l'arilha present sus las granas.

• Iris acutiloba C.A.Mey. (including I. ewbankiana)
• Iris antilibanotica Dinsm.
• Iris assadiana Chaudhary, Kirkw. & C.Weymolauth
• Iris atrofusca Baker
• Iris auranitica Dinsm.
• Iris atropurpurea Baker
• Iris barnumae Baker & Foster
• Iris basaltica Dinsm.
• Iris bismarckiana Reg. – Nazareth Iris
• Iris bostrensis Mouterde
• Iris camillae Grossh.
• Iris cedreti Dinsm. ex Chaudhary
• Iris damascena Mouterde
• Iris gatesii Foster
• Iris grossheimii Woronow ex Grossh.
• Iris haynei (Baker) Mallet. – Gilboa Iris
• Iris hermona Dinsm. – Hermon Iris
• Iris heylandiana Boiss. & Reut.
• Iris iberica Hoffm.
  • Iris iberica subsp. elegantissima (Sosn.) Fed. & Takht.
  • Iris iberica subsp. lycotis (Woronow) Takht.
• Iris kirkwoodi (including I. calcarea)
• Iris lortetii Barbey ex Boiss.
  • Iris lortetii var. samariae (Dinsm.) Feinbrun
• Iris mariae Barbey.
• Iris meda Stapf
• Iris nigricans Dinsm.
• Iris nectarifera Güner
• Iris paradoxa Steven
• Iris petrana Dinsm.
• Iris polakii Stapf
• Iris sari Schott ex Bak.
• Iris schelkownikowii Fomin
• Iris sofarana Foster
• Iris sprengeri Siehe
• Iris susiana L. – Mourning Iris
• Iris swensoniana Chaudhary, G.Kirkw. & C.Weymouth
• Iris westii Dinsm.
• Iris yebrudii Dinsm. ex Chaudhary

Iris de 6 barbas

• Iris falcifolia Bunge
• Iris longiscapa Ledeb.

Iris dels sables

• Iris arenaria Waldst. & Kit.
• Iris bloudowii Ledeb.
• Iris curvifolia Y.T.Zhao
• Iris humilis Georgi
• Iris kamelinii Alexeeva
• Iris mandschurica Maxim.
• Iris potaninii Maxim.
• Iris vorobievii N.S.Pavlova

• Iris cuniculiformis Noltie & K.Y.Guan
• Iris dolichosiphon Noltie
• Iris goniocarpa Bak.
• Iris hookeriana Fost.
• Iris ivanovae Doronkin
• Iris kemaonensis Wall.
• Iris leptophylla Lingelsheim
• Iris narcissiflora Diels.
• Iris sikkimensis Dykes
• Iris tigridia Bunge ex Ledeb.

• Iris afghanica Wendelbo
• Iris darwasicaRegel
• Iris heweri Grey-Wilson & Mathew
• Iris hoogiana Dykes
• Iris korolkowii Regel
• Iris kuschkensis Grey-Wilson & Mathew
• Iris lineata Foster ex Regel
• Iris stolonifera Maxim.

Modèl:Colonnes

Seccion tanben nomenada 'Evansias' o iris de crèstas

• Iris confusa
• Iris cristata
• Iris formosana Ohwi
• Iris henryi A.Gray
• Iris japonica Thunb.
• Iris lacustris
• Iris latistyla Y.T.Zhao
• Iris milesii Foster
• Iris speculatrix Hance
• Iris subdichotoma Y.T.Zhao
• Iris tectorum Maxim.
• Iris tenuis S.Wats.
• Iris wattii Baker ex Hook.f.

• Iris lazica Albov
• Iris unguicularis Poiret

ibrids non categorizats

• Iris thompsonii R.C.Foster – (Thompson's Iris) (formerly in I. innominata)
• Iris × robusta E.Anderson. – (Robust Iris) (I. versicolor × I. Virginica)
• Iris × sancti-cyriJ.Rousseau – (Saint-Cyr iris) (I. hookeri × I. versicolor)

Iris de bulbes mòls. Ancianament genre Xiphion. Iris espanhòl

• Iris boissieri Henriq
• Iris filifolia Boiss.
• Iris juncea Poir.
• Iris latifolia – English Iris
• Iris lusitanica Ker Gawl.
• Iris rutherfordii M Rodriguez, P Vargas, M Carine and S Jury
• Iris serotina Willk. in Willk. & Lange
• Iris tingitana Boiss. & Reut. – (Morocco Iris)
• Iris xiphium syn. Iris x hollandica; Iris Espagnol, iris Hollandais

Iris bulbós. Ancianament genre Junopsis.

• Iris collettii Hook.
• Iris decora Wall.
• Iris staintonii H Hara
• Iris barbatula Noltie & Guan

Iris de bulbs mòls. Ancianament genre Juno.

Modèl:Colonnes

Iris de bulbe reticulat. Ancianament genre Iridodictyum.Modèl:Colonnes

• Iris dichotoma Pall. (Vesper Iris) (anciennement Pardanthopsis)
• Iris domestica

L’obtencion per ibridacion de fòrça nombroses cultivars menèt a l’elaboracion d’una classificacion orticòla plan diferenta de la botanica pels iris de jardin.

• 
  Les Iris de
  Vincent van Gogh
• 
  Iris 'Blue Staccato'
• 
  Cétoines dans un iris
• 
  Iris hybride
• 
  Iris hybride
• 
  Iris hybride
• 
  Iris hybride
• 
  Iris hybride
• 
• 

L’Oxythyrea funesta pòt s'atacar a las flors d'iris.

La pupa d’Orthochaeta dissimilis s'ataca al pollèns.

Los parpalhons de nuèch (eterocèrs) suivants se noirisson d'iris :

• Ctenucha virginica (Arctiidae),
• Plusia festucae (Noctuidae).
• Macronoctua onusta (Noctuidae).

En climat umid, l'eterosporiòsi (Cladosporium iridis) pòt crear de tascas brunas sul fulham sens damatjar la florason nimai los rizòmas. se cura al fongicid (mesclat a un còrs gras per aderirr a las fuèlhas cirosas) al començament de la sa son quand las fuèlhas atenhon 10 cm (cada setmana pendent 4 a 6 setmanas) per limitar la propagacion dels espòrs que poiriá tuar la planta en unas annadas.

La poiridura mòla, provocada per la bactèri Erwinia carotovora, pòt s’atacar als rizòmas. Alara, venon mòl e preonon una mala odor. Se passa sus un sol demorant tròp umid e/o ric en matèria organica mal descompausada. Cal levar tota la partida tocada en copant en partida sana amb un talh net, puèi daissar secar la superfícia de copa e vaporizar amb un antiseptic de tipe aiga de javel o permanganat en dilucion.

• Société Française des Iris et plantes Bulbeuses (fr)
• Tout savoir sur les iris expliqué par L'iriseraie
• Glossaire des iris (site la Société française des iris et plantes bulbeuses (SFIB))
• un site web complet sur les iris (en)
• The American Iris Society (en)
• Iris Enzyclopedia of the American Iris Society (en)
• Historic Iris Preservation Society (en)
• (en) Référence Flora of North America : Iris
• (en) Référence Flora of China : Iris
• (en) Référence Flora of Pakistan : Iris
• (en) Référence FloraBase (Australie-Occidentale) : classification Iris
• (fr+en) Référence ITIS : Iris L. (+ version anglaise)
• Référence Tela Botanica (France métro) : Iris L.
• (en) Référence NCBI : Iris
• Referéncia GRIN : genre Iris L. (en)