Granda Orsa

La Granda Orsa o lo Gran Carri es la tresena constellacion del cèl per òrdre de talha. Conten lo grand carri o granda caçairòla, un dels estelums pus coneguts de l'emisfèri Nòrd. Es fòrça aisit de la reconéisser per sa forma de caçairòla que compausan sas sèt pus brilhantas estelas. La Granda Orsa es una constellacion circumpolara per los observators situats en dejós del 41° de latitud Nòrd e sembla de jamai trescolar. En grèc, «ors» se ditz arktos.

Segon la mitologia grèga, aquela constellacion representava Callisto, uma ninfa aimada de Zèus. Quand Era, l'esposa de Zèus, descobriguèt lor relacion, cambièt Callisto en Granda Orsa e son filh Arcas en Pichona Orsa. Ofensada, Era demandèt justícia a l'Ocean, e las orsas foguèron alara condemnadas a virar sens fin a l'entorn del pòl Nòrd, jamai autorizadas a se repausar jos la mar.

Segon una autra version, la ninfa Callisto èra la filha de Licaon, un rei d’Arcadia. Zèus s'apercebèt alara que caçava en companhiá d’Artemis e que s'enamorèt. Era, gelosa, cambièt la jovencèla en orsa aprèp que congreèt son filh, Arcas. Lo mainatge venguèt òme, e un jorn que caçava, la divessa dirigiguèt Callisto cap ont èra, esperant que lo filh lance una flècha a sa maire, sens que sàpia. Mas Zèus enlevèt l’orsa e la placèt dins las estelas. Pus tard, son filh Arcas la venguèt retrobar. Prenguèron respectivament los noms de Granda Orsa e de Pichona Orsa.

La Granda Orsa es a l'origina del tèrme « septentrional » : los Romans nomenavan aquela constellacion septem triones es a dire « los sèt buòus d'araire » que viran totjorn a l'entorn del nòrd. Al Reialme Unit, se nomena the Plough (l'araire), als Estats Units d'America, the Big Dipper (la culhièra), en Escandinàvia, Karlavagen (lo vagon de Carles, probablament Carlesmanhe), en Bretanha Karr kamm (carri tòrs), Karr Arzhur (lo carri del rer Artur) ou Lost-arar (lo bot de l'araire). Dins l'astronomia indóa, se sona Sapta Rishi (los sèt savis). En astronomia chinesa, las sèt estelas principalas correspondon a l'estelum Beido, un dels pus ancians estelums utilizats que son orientacion foguèt utilizada per seguir lo cicle de las sasons.

Los Indians d'America del Nòrd (Algonquins, Micmacs, Narragansett, Cherokees) considèran aquel estelum coma una orsa perseguida per tres caçaires.

Una version aràbia raconta que la constellacion representa lo taüc d'un paire rebalat per sas tres filhas. Lo pòrtan dempuèi de temps e ensajan de trapar son assassin (La Pichona Orsa). Lo jorn ont traparàn l'assassin, serà la fin de l'ikhan.

La Granda Orsa es la constellacion pus coneguda, aquela que s'apren de conéisser en primièr dins l'emisfèri nòrd. Sèt estelas ressortisson netament entre las autras e forman lo Carri (o la Caçairòla). Aquela formacion en carri se pòt veire tota l'annada dins las zonas situadas en dessús del 40° de latitud nòrd. Mai al sud, le Carri dispareis jos l'orizont pendent l'automne.

Localizacion de la constellacion

La granda caçairòla se localiza per observacion dirècta. Dubhe (α UMa), Merak (β UMa), Phecda (γ UMa), Megrez (δ UMa), Alioth (ε UMa), Mizar (ζ UMa) e Alkaid (η UMa) forman un dels estellums pus coneguts : lo « Carri » o la « Caçairòla » o la « Culhièra » de la Granda Orsa. Aquel estelum es talament caracteristic e brilhant que Johann Bayer partiguèt del bot (Dubhe) e remontèt (Alkaid) per designar las estelas de la constellacion, al lòc de las classar per magnitud coma o fasiá de costuma.

Forma de la constellacion

Un autre estelum ven de la cultura aràbia. Son de « sauts de la gazèla », una seria de tres parelhs d'estelas :

• Alula Borealis (ν UMa) e Alula Australis (ξ UMa), lo « primièr saut » ;
• Tania Borealis (λ UMa) e Tania Australis (μ UMa), lo « segond saut » ;
• Talitha Borealis (ι UMa) e Talitha Australis (κ UMa), lo « tresen saut ».

Aquelas estelas se tròban lo long de la frontièra sud-oèst de la constellacion, los « artelhs » de l'Orsa.

Mizar e Alcor

Mizar (ζ UMa) es l'estela del mièg dins la seria de las tres que forman lo « mandre » de la caçairòla. Es coneguda per possedir un companhon — Alcor (80 UMa) — que se pòt destriar sens instrument. De las poder destinguir foguèt un tèst tradicional d'acuïtat de la vision dins fòrça culturas; Gengis Khan n'auriá fach un critèri de seleccion de sos arquièrs.

Alioth (ε UMa), al mitan de la coa del « carri », es l'estela pus brilhanta de la constellacion de la Granda Orsa e la 34^ena de la copòla celèsta.

Alioth es una estela blanca alunhada de 81 annadas lutz, gaireben quatre còps pus granda que lo Solelh e tres còps pus massiva. Son tipe espectral indica qu'es una estela particulara (A0p) : presenta certanas regions de son atmosfèra enriquida en elements coma oxigèn, euròpi, cròme, alara que son en demens dins d'autras zonas. Alioth se classa dins la categoria de las estelas variablas de tipe α² Canum Venaticorun.

Dubhe (α UMa), la segonda estela de la constellacion, es una supergiganta irange, gaireben 30 còps pus granda que lo Solelh. Es tanben una estela dobla perque possedís un companhon alunhat de 23 ua qu'orbita a l'entorn d'aquela en 44 ans. Pus luènh, a 9 000 ua, i a un autre sistèma binari.

Mizar (sens Alcor) es un estelum complèxe de quatre estelas : dos parelhs d'estelas (un orbitant en 20,5 jorns, l'autre en 180 jorns) virant un a l'entorn de l'autre. A una plaça de tot primièr reng dins l'istòria de las estelas doblas : Mizar amb son cavalièr Alcor es una binària visuala coneguda dempuèi de temps, es la primièra dobla telescopica (Mizar A e B, descobèrta per Giovanni Riccioli en 1650), la primièra dobla fotografiada (per G. P. Bond en 1857), e Mizar Aa e Ab, la primièra binària espectroscopica (anonci fach per Edward Charles Pickering en 1889).

Merak, Phecda, Megrez, Alioth e Mizar, totas cinc estelas caudas de classa A, fan partida d'un grope d'estelas distant d'environ 80 annadas lutz e se desplaçant amassa dins l'espaci. Aquel grope d'estelas se nomena lo corrent d'estelas de la Granda Orsa

Mantuna galaxia se tròba dins la Granda Orsa, que lo parelh M81 (una de las pus brilhantas galaxias del cèl) e M82 en dejós de la « tèsta » de l'Orsa, M101, una bèla galaxia espirala al nòrd-oèst d'Alkaid (η UMa) e las galaxias espiralas M108 e M109. La constellacion conten gaireben 50 galaxias.

I a tanben la nebulosa planetària M97.