Arbre

Un aubre (var. abre, albre, aure, arbe, arbo, arbre^[1]) es un vegetau lignós de pòrt aut, passant generalament mai de 5 m^[2], format d'un ret de raiç e d'un tronc mai ò mens desvolopat subremontat d'una corona distinta. A l'opausat, un aubrilhon presenta un pòrt pus bas e es devesit, sovent tre sa basa, en mai d'un tronc. Dins aquò, divèrsei formas de transicion existisson entre aquelei dos tipes.

Lei fuelhós son d'aubres ambé de fuelhas ben desvolopadas e generalament caducas, es a dire que lo fuelhatge tomba dins lo corrent de l'autona. Pasmens, aquela nòrma es pas generalament e plusors fuelhós an un fuelhatge persistent, especialament en Occitània (agreu, lausier, euse...). Lei fuelhós fan partida de la classa deis angiospèrmes (Angiospermae) qu'es caracterizada per un ovul situat dins un ovari sarrat.

Lei resinós (ò conifèrs) gròpan aperaquí 800 espècias. Au sen dau rèine vegetau, son classats au sen de la classa dei gimnospèrmes (Gymnospermae) qu'es definida per l'abséncia d'ovaris e per d'ovuls nuds que se tròban dirèctament sus leis escalhas dei pinhas. Lei fuelhas an una forma reducha que retratz siá a una agulha siá a una escalha. Franc de quauqueis excepcions, son persistentas e tomban pas avans plusors annadas.

La durada de vida d'un aubre pòu èsser fòrça lònga e aisament agantar plusors sègles. Certaneis especimens de Pinus longaeva an mai de 5 000 ans e son leis organismes vivents pus vielhs coneguts a l'ora d'ara sus la Tèrra.

A l'ora d'ara, l'aubre pus ancian qu'es conegut es l'Archaeopteris qu'auriá viscut i a 370 milions d'annada durant lo Devonian (419 Ma - 359 Ma)^[3]. Agantava probable 40 m d'autor amb un diamètre de 1,5 m a la basa. Podiá ja benlèu formar de seuvas importantas. D'un ponch de vista evolutiu, fa partida dei progimnospèrmas qu'es a l'origina dei doas classas actualas d'aubres. Pasmens, i aviá encara de diferéncias importantas coma una reproduccion assegurada per d'espòras.

Pendent lo periòde seguent, lo Carbonifèr (359 Ma - 299 Ma), lo clima caud e umid favorizèt la formacion de seuvas gigantas sus una partida importanta de la planeta^[4]. Una evolucion importanta se debanèt, probablament vèrs 319 Ma, ambé l'aparicion deis aubres de granas. Un aubre tipe d'aquela èra es lo Lepidodendron (30 m d'autor e 3 m de diamètre) que sei fossils se tròban sovent dins lei jaciments de carbon. Lo periòde veguèt tanben l'aparicion dei premiers conifèrs i a aperaquí 320 milions d'annadas. Un exemple caracteristic n'es lo Ginkgo biloba qu'es una espècia de « fossil vivent » que data d'aquela epòca^[5].

Durant lo Triassic (252 Ma - 201 Ma), lo Jurassic (201 Ma - 145 Ma) e lo Cretacèu (145 Ma - 65 Ma), lei conifèrs conoguèron un desvolopament fòrça important e colonizèron la màger part dei mitans ecologics. Aquò durèt fins a l'aparicion dei premierei plantas de flor a la fin dau Cretacèu. A l'origina deis angiospèrmes, donèron naissença ai fuelhós que dominèron pauc a pauc lei seuvas de 65 Ma a 2 Ma. D'aqueu temps, la màger part de la superficia terrèstra èra cubèrta d'aubres.

Aquela preséncia pus importanta dei fuelhós dins lei seuvas mondialas contunia dempuei lo començament dau periòde de refrejament actuau i a 1,5 milions d'annadas. Pasmens, lei modificacions climaticas liadas ai desplaçaments dei glaciers e ai cambiaments de la temperatura mejana entraïnèron de variacions importantas dins la reparticion deis espècias ambé de fenomèns de disparicion durant lei fasas d'avançadas dei glaç e de recolonizacion deis espacis liberats pendent lei periòdes de reculament.

Leis aubres – coma leis autrei vegetaus – son d'organismes autotròfes, es a dire que produson la sieuna matèria organica a partir d'aiga e de saus mineraus posats dins lo sòu e de dioxid de carbòni transformat gràcias a l'energia solara segon lo mecanisme de fotosintèsi. L'absorpcion dei saus mineraus es realizada per lei racinas e lei fuelhas son la basa de la fotosintèsi gràcias a la clorofilla.

Lei racinas an dos ròtles principaus que son d'assegurar l'ancratge de l'aubre dins lo sòu e d'absorbir de nutriments e d'aiga. Pasmens, pòdon tanben èsser utilizadas per la reproduccion, la defensa ò encara l'estocatge d'energia. Durant la formacion de l'aubre, lei racinas son ansin lei premierei partidas que se fòrman a partir de la grana. Dicha radicula, la racina embrionària permet d'establir un supòrt, de trobar de nutriments e d'absorbir d'oxigèn. Aqueu besonh d'oxigèn disapareis pas ambé la creissença de l'aubre e lei racinas contunian, per la seguida, de necessitar d'oxigèn per subreviure. Quauqueis excepcions existisson coma leis espècias adaptadas a la mangròva.

La màger part dei racinas son sosterranhas^[6]. Dins lo sòu, pòdon rescontrar d'autreis organismes e, dins certanei cas, desvolopar de relacions simbioticas amb elei. Mai d'un bolet es susceptible d'establir una tala relacion. Aquò permet a l'aubre d'absorbir de mineraus a partir dau bolet. Aquò favoriza la creissença dei racinas e melhora sa proteccion còntra lei predators, lei patogèns ò la pollucion^[7]. En cambi, l'aubre dòna divèrsei produchs eissits de sei reaccions de fotosintèsi^[8].

En fòra dei bolets, lei bactèris pòdon tanben formar d'associacion ambé leis aubres. Per exemple, aquelei dau genre Frankia son capables de fixar l'azòt atmosferic qu'es un element important per lo desvolopament dei vegetaus. En particular, dins certaneis ecosistèmas, aquò permet la subrevida d'aubres dins de sòus normalament desfavorables. Enfin, lei rets de racinas d'aubres diferents pòdon se connectar per formar de colonias.

L'aisse vegetau (ò camba) deis aubres es dich tronc. Lignificat, pòrta la la corona qu'es facha dei brancas, dei ramèus e dei brots e permet de lei mantenir en autor per captar lo raionament solar qu'es indispensable a la subrevida de l'aubre^[9]. Lo tronc es generalament drech^[10] sensa ramificacion^[11] e sa talha aumenta longitudinalament e ortogonalament cada annada. Se lei condicions climaticas son desfavorables (vent, soleu dins una direccion unica...), l'aubre pòu se desformar per optimizar l'espaci disponible. Aquò es fòrça frequent dins lei vents onte lo vent bofa regularament. Lo tronc e lei brancas s'i desvolopan segon la direccion dau vent e l'aubre sembla un drapèu.

La corona permet de sostenir la rama e lei brots. Lei brancas, partidas lignificadas de l'aubre que derivan dau tronc, ne son l'esquelèta. Pòrtan lei ramèus, que pòrtan a son torn lei fuelhas, e lei brots. Lei premiers permèton donc de provesir l'energia necessària au bòn foncionament dei reaccions de fotosintèsi e lei segonds permèton d'assegurar la creissença de la corona per ne permetre lo desvolopament.

Segon lei modèls teorics, l'autor maximala deis aubres es limitada a 130 mètres. Pasmens, au sègle XIX, i aguèt plusors rapòrts depintant d'Eucalyptus regnans de 130 a 140 mètres en Austràlia^[12]. A l'ora d'ara, l'aubre pus aut es un Sequoia sempervirens de 115,6 mètres dich Hyperion. Es situat dins lo Redwood National Park en Califòrnia.

Lo còr dau tronc e dei brancas es fach de duramen (ò fusta de còr) qu'es una fusta mòrta, dura e impustrescibla. A l'entorn dau duramen, se tròba l'albenca qu'es una fusta ambé de cellulas viventas. Tendre e de color clar, es un jaç que permet la circulacion de la saba. Après l'albenca, i a lo cambium qu'es format de cellulas cargadas d'assegurar la creissença dau diamètre de l'aubre. Lo jaç seguent es dich liber e permet tanben la circulacion de la saba. Enfin, l'exterior de l'aubre es format dau süver. Cubèrt d'un epidèrma, compausa l'escòrça e assegura la separacion entre lei teissuts vivents de l'aubre e lo mitan extèrne.

Leis expansions foliaras (fuelhas, escaumas ò agulhas) son generalament d'organes aplatits e vèrds^[13]. Gràcias a la clorofilla contenguda dins sei teissuts, pòdon produrre de sucres a partir d'aiga, de lutz e de gas carbonic atmosferic. La reparticion deis organes foliars varia segon leis aubres e pòu èsser :

• verticillada se au mens tres fuelhas son implantadas sus un meteis nos.
• opausada se lei fuelhas son implantadas exactament fàcia a fàcia sus un nos.
• altèrna se caduna fuelha ocupa un nos situat per torn d'un costat e d'autre de la camba.
• pectinada se leis agulhas fòrman, dins un plan mai ò mens orizontau, doas renguieras opausadas similaras ai pivas d'un penche.
• radianta se leis agualhas son implantadas d'un biais mai ò mens regular a l'entorn de la camba coma lei filaments d'un escobàs.

L'organe foliar complèt se compausa de tres partidas principalas que son la gaina foliara, lo pecol e lo limbe. La premiera es sovent reducha a una pichona zòna pus espessa a la basa de la fuelha. Lo pecol es la partida intermediària entre la gaina e lo limbe. En certaneis espècias, es de còps fòrça cort. Pòu pereu èsser completat per d'estipulas d'expansions foliacèas pichonas situadas a son origina^[14].

Lo limbe fòrma la màger part de la fuelha. Son aspèct es fòrça variable ambé de limbes indivís (fuelha simpla) ò de limbes multiples (fuelha compausada). Lo bòrd foliar presenta tanben una gròssa diversitat de formas ambé l'existéncia de limits simples, dentats ò encara lobats. Enfin, lo limbe es percorrut per de nervaduras que son de caneladuras permetent lo transpòrt de la saba.

Leis aubres son de plantas de granas. N'existís dos tipes que son caracterizats per de granas dichas nudas (gimnospèrmes) e per de granas « protegidas » (angiospèrmes).

La flor es l'organ de reproduccion deis aubres. La flor complèta es compausada de quatre partidas principalas que son lei sepals, lei petals, leis estaminas e lei carpèus. L'ensems dei sepals e dei petals fòrma lo periant. Se lei sepals e lei petals son identics, son dichs tepales e fòrman lo perigòne. Dins lo cas contrari, lei petals compausan la coròla e lei sepals lo calici (que tèn lo ròtle de proteccion de la basa de la flor)^[15].

Leis estaminas son leis organes mascles de la reproduccion. Nombrós, contènon lo pollèn. Lei carpèus son leis organes femèus. En lei conifèrs (Gymnospermae), an una forma aplatida. En revènge, en lei fuelhós, son fusionadas per formar un organe relativament important, dich pistil, qu'ocupa lo centre de la flor.

Pasmens, un nombre important d'espècias d'aubres presenta de diferéncia a respèct dau modèl depintat dins lei dos paragrafs precedents. D'efèct, lo periant es sovent fòrça reduch, especialament en leis espècias adaptadas a una pollinizacion ambé lo vent. De mai, d'autreis aubres an de flors unisexuadas que son dotats d'estaminas ò de carpèus. Dins aqueu cas, l'aubre pòu presentar de flors dei dos sèxes (espècia monoïca) ò d'un sèxe solament (espècia dioïca).

Lo fruch es lo resultat de la transformacion d'una flor que seis ovules son venguts de granas. Dins lo cas pus frequent, deriva d'un creissement de l'ovari après la fecondacion. Lo teissut dei carpèus se gonfla per venir lo fruch (ò pericarp) que contèn un ò plusors granas. Pasmens, existís mai d'un autre cas. En particular, en certaneis aubres, d'autrei partidas de la flor participan a la formacion dau fruch e se parla de faus fruch (ò fruch derivat). Entre lei fruchs principaus, se pòdon citar :

• lei « poms » que son formats de lòtjas cartilaginas contenent lei granas enviroutadas per una popa popuda derivada de la copa receptacla de la flor. Lei peras ò lei codonhs ne son d'exemples.
• lei dòuças que son de fruchs secs, sovent alongats, amb una dehiscéncia (zòna de dubertura espontanèa) dobla.
• lei capsulas que son de fruchs eissuchs ambé mai de doas dehiscéncias.
• leis aquènis que son de fruchs secs indehiscents, es a dire sensa dubertura espontanèa, amb una grana unica. Per formar aquelei fruchs, lo pericarp evoluciona per venir una envolopa rigida.
• lei drupas que son caracterizadas per la division dau pericarp entre un jaç intèrne (lo nuclèu) e un jaç extèrne que pòu èsser popós e sucós ò, au contrari, correjós.

En plaça dei fruchs, lei resinós donan de pinhas. Son formadas d'un aisse que pòrta d'escalhas que se lignifican. Sa basa pòrta leis organs femèus que son dichs bractèas. Dins la màger part deis biologias, lei pinhas masclas e femèlas son diferenciadas. Lei premierei se tròban generalament sus lei brancas bassas e lei segondas sus leis autas. Coma lo pollen pòu pas montar, aquò favoriza la fecondacion a partir d'un autre aubre.

Après fecondacion, lei pinhas femèlas demoran sus l'aubre au mens tres ans per permetre lo desvolopament de la grana. Puei, la secaressa entraïna la dubertura dei pinhas e la liberacion dei granas que son sovent aludas. Aquò permet de conquistar d'endrechs novèus gràcias au vent.

Segon una estimacion de 2015, i aviá, aquela annada, 3 040 miliards d'aubres dins lo mond^[16]. Lei seuvas pluvialas equätorialas (46%) e lei seuvas borealas (24%) n'assostavan la màger part. Aperaquí 15 miliards èran estats copats e 5 miliards plantats. D'un biais generau, lo nombre d'aubres demenís dempuei l'aparicion de la civilizacion en causa dau desvolopament de l'agricultura. Segon lo meteis estudi, aquela demenicion seriá de 46% dempuei 10 000 avC.

Lei conifèrs predominan dins lei regions frejas, especialament dins lei regions borealas de taiga que fòrman 29% de la cubertura forestiera mondiala. De situacions similaras s'observan tre qu'augmenta l'altitud e que demenís la temperatura dins lei regions montanhósas. D'efèct, aqueleis endrechs son favorables a d'aubres amb una creissença rapida e un besonh limitat de lutz.

Lei fuelhós començan de venir nombrós dins lei regions temperadas onte lei precipitacions son sufisentas. Pòdon i formar de seuvas de fuelhós ò de seuvas mixtas en foncion dei condicions climaticas. Enfin, dins lei regions tropicalas e eqüatorialas, lei precipitacions fòrça importantas son fòrça favorablas ai fuelhós que dominan largament aqueu tipe d'ecosistèma.

Leis aubres, isolats ò en grop, tènon un ròtle fondametau dins leis ecosistèmas terrèstres^[17]. D'efèct, un aubre sèrve de supòrt ò de sosta a mai d'un organisme coma de liquèns creissent sus son escòrça, d'aucèus aguent bastit son nis sus una branca ò d'insèctes vivent entre sei racinas. Sei fuelhas, sei flors ò sei fruchs pòdon tanben èsser una fònt de manjar per d'autreis espècias. Per exemple, un estudi recensèt 284 espècias diferentas d'insèctes sus un Quercus robur e 306 d'invertebrats sus un Eucalyptus obliqua^[18].

Quand son gropats per formar de bòscs ò de seuvas, leis aubres son a l'origina d'una gròssa diversitat d'ecosistèmas forestiers. D'efèct, lei seuvas an un ròtle de resèrva de biodiversitat. Per exemple, la Seuva Amazonica assosta 10% deis espècias animalas e vegetalas de la planeta^[19]. De mai, lei seuvas permèton de melhorar la qualitat de l'èr, de protegir lei sòus gràcias ai racinas ò de regular lo clima de certanei regions gràcias a son influéncia sus l'evaporacion^[20].

Leis aubres pòdon èsser victimas de mai d'una malautiá. Leis agents patogèns principaus son de bolets, d'organismes pròches dei bolets (oomycota), de virús, de parasitas, de nematòdes, de protozoaris ò de plantas parasitas. Normalament presents, sovent en quantitats importantas dins l'environament de l'aubre, aqueleis organismes pòdon venir patogèns en causa d'un estrès, d'una bleçadura, d'una ponhedura d'insècte... etc.

Lei simptòmas son generalament constituits de cambiaments de color, d'alteracions d'organismes, de modificacions anatomicas, de produccions anormalas de certanei substàncias e d'alteracions dau metabolisme. Dins certanei cas, pòdon entraïnar la mòrt de l'aubre e d'epidemias au nivèu dei seuvas.

Per faciar aquelei perilhs, leis aubres an un sistèma immunitari. Permet de detectar, dirèctament ò indirèctament, la preséncia de patogèns e d'entraïnar de mecanismes de reaccions per eliminar la menaça. De mai, leis aubres pòdon senhalar l'ataca au rèsta de la seuva, çò que limita lei riscs de generalizacion d'una infeccion. Enfin, certaneis aubres an desvolopat una simbiòsi ambé d'autreis organismes (bolets...) que va lo protegir, generalament en cambi de manjar.

En fòra dei malautiás, leis aubres dèvon tanben se protegir còntra leis erbivòrs que manjan sei fuelhas ò sa fusta. Per aquò, de mecanismes multiples existisson :

• lei defensas quimicas son basadas sus de substàncias que van rendre marrida la consumacion de l'aubre. Son fòrça variadas. Dins certanei cas, l'aubre va detectar l'agression e produrre una substància a l'origina d'un gost marrida. Dins d'autrei cas, sei fuelhas ò sa fusta pòdon dirèctament tenir de toxinas mortalas. Per exemple, en Occitània, es lo cas dau tueis (Taxus baccata), fòrça toxic, que foguèt un simbòl de mòrt dins certanei culturas cèltas.
• lei defensas mecanicas que son d'estructuras extèrnas destinadas a descoratjar leis erbivòrs. Per exemple, es lo cas deis espinas que pòrtan certanei brancas ò fuelhas. La lignina n'es un autre exemple que permet de solidificar l'estructura de l'aubre. Dins de cas extrèms, lei fuelhas dau Mimosa pudica se plegan per demenir la superficia ofèrta a un predator eventuau.
• la color e la casuda dei fuelhas pòu èsser una respònsa per arretar una invasion d'insèctes. De mai, aquò descoratja la ponduda deis uòus.
• lei defensas indirèctas son un ensems de mesuras basadas sus una simbiòsi amb un animau predator deis erbivòrs susceptibles de menaçar l'aubre. En particular, es lo cas de plusors associacions entre aubres e formigas : en cambi d'un manjar ò d'un formiguier artificiau bastit per l'aubre, lei formigas van lo protegir còntra leis autreis insèctes^[21].

Leis aubres son tanben menaçats per leis activitats umanas. D'efèct, l'òme es un utilizator important de fusta, a besonh deis espacis ocupats per lei seuvas per son agricultura e emet una importanta pollucion que menaça lei condicions de vida deis aubres.

La desforestacion es entraïnada per una esplecha tròp importanta de la ressorsa forestiera ò per la necessitat de destrurre la seuva per n'ocupar l'espaci (construccions de vilas, d'infrastructuras, installacion de tenement...). Fòrça anciana^[22], aquela practica pòu entraïnar la disparicion totala de seuvas. Dempuei la Revolucion Industriala, es en cors d'acceleracion. Per exemple, entre 1990 e 2005, aperaquí 3% de la cubertura forestiera mondiala dispareguèt, especialament dins lei regions tropicalas e eqüatorialas.

L'industrializacion es tanben a l'origina d'una importanta pollucion que pòu modificar lei condicions quimicas dins certanei regions. Un cas fòrça grèu es aqueu de la plueja acida. D'efèct, l'emission de polluents acids (acid cloridric, acid sulfuric, oxids d'azòt, oxids de sofre...) entraïna la formacion de precipitacions amb un pH relativament bas (inferior a 5^[23]). Aquò va entraïnar una acidicacion dei sòus qu'a de consequéncias dirèctas (agressions acidas) e indirèctas (dissolucion e desplaçament dei saus mineraus, desvolopament de certaneis organismes patogèns qu'a besonh d'un mitan acid^[24]...) que van menaçar e tuar leis aubres.

L'òme utiliza leis aubres per mai d'un usatge dempuei la Preïstòria^[25]. Leis usatges principaus l'utilizacion coma matèria premiera ò coma materiau de construccion :

• per utilizar sa fusta coma lenha, coma fustatge (ostau, construccion navala...) ò coma matèria premiera per la fabricacion de mòbles, de papier, de carbon ò de tanins.
• per utilizar son escòrça, especialament per produrre lo süver.

Aquò representa un sector important de l'economia mondiala. Ansin, la produccion mondiala de fusta agantèt 3,694 miliards de mètres cubics en 2014. La mitat èra destinada au caufatge (1,862 miliards) e aperaquí un tèrç (1,465 miliards) au ressatge e au placatge. Lo rèsta, 408 milions e 169 milions, èran destinats au trissatge (principalament per faire de papier) e a divèrseis aplicacions industrialas^[26].

En fòra d'aqueleis activitats, d'autreis utilizacions economicas deis aubres existisson :

• per utilizar sei fuelhas coma pastura per lo bestiau ò coma norridura per d'insèctes (manhans...).
• per sei fruchs que son utilizadas per la consumacion umanas.
• per seis infloréscencias.
• per sa seva ò sei secrecions (seva d'agast, resina de pin...).

Enfin, leis aubres an tanben d'autreis utilizacions gràcias a sei foncions ornamentalas ò ecologicas :

• per l'agradança e lei lesers (ornamentacion, escalade...).
• per sei foncions ecologicas (lucha còntra l'erosion, lucha còntra la pollucion, renfòrçament de biodiversitat...).
• per regular lo raionament solar.
• per marcar de limits de proprietats (sebissa...)

E per har béròi :

• Dab los bonsai

Leis aubres son l'objècte de veneracions dempuei la Preïstòria e apareisson donc regularament dins lei mites e lei religions umanas. La natura de son ròtle es pasmens fòrça variabla. Dins certanei cas, l'estructura dau mond despend en partida ò totalament d'un aubre que lo sostèn (Kalpavriksha dins certanei mitologias indianas, Yggdrasil per lei Vikings).

Dins d'autres cas, l'aubre èra associat a la vida de creaturas divinas ò magicas. Ansin, en Grècia, un aubre podiá assostar de creaturas coma lei driadas. De mai, en Grècia, en Índia, en China e dins mai d'un autre endrech, existián de seuvas sacradas qu'èran consideradas coma lo luòc de vida de divinitats. Sovent, gràcias an aquela proteccion, aqueleis endrechs son uei relativament rics en biodiversitat^[27].

Leis aubres pòdon tanben èsser associats a de rites sociaus. Per exemple, en Africa Orientala, certanei pòbles plantan un aubre per celebrar una naissença. Per d'autrei pòbles, coma lei Cèltas en Euròpa ò leis Iroqués d'America, de ceremònias importantas devián necessariament se debanar en dessota d'un aubre de remarca^[28].

• Conifèrs (gimnospèrmes).
• Fuelhós (angiospèrmes).
• Lista deis aubres d'Occitània.
• Seuva.
• Silvicultura.

• G. Aas e A. Riedmiller, Les arbres - Reconnaître et déterminer les feuillus et conifères d'Europe, Nathan.

1. ↑ Lo Congrès, Dicod'Òc intrada « arbre », consultada lo 19 de junh de 2017, [1].
2. ↑ Segon lei definicions adoptadas, lo limit se situa entre 0,5 e 10 mètres. T. Gschwantner, et al., "Common tree definitions for national forest inventories in Europe", Silva Fennica 43.2 (2009): 303–321.
3. ↑ Charles B. Beck, "The identity of Archaeopteris and Callixylon", Brittonia, 12 (4): 351–368, 1960.
4. ↑ D'un biais generau, lo clima dau periòde èra relativament freg dins lei regions de latituds autas mai i aviá de condicions umidas e caudas dins lei regions tropicalas e eqüatorialas. Veire Steven M. Stanley, Earth System History, W.H. Freeman and Company, 1999, pp. 414-426.
5. ↑ Nan C. Arens, "Ginkgo", Ginkgo, Cordaites and the Conifers, University of California Museum of Paleontology, 1998.
6. ↑ Existís quauqueis espècias d'aubre qu'an de racinas aerianas. Adaptadas a de terrens fòrça umid dau tipe mangròva, permèton de melhorar l'estabilitat de l'aubre e de captar dirèctament l'oxigèn atmosferica car lo sòu es totalament negat.
7. ↑ D'efèct, lei bolets pòdon absorbir e gardar dins sei teissuts de quantitats importantas de metaus pesucs que son toxics per leis autreis organismes.
8. ↑ S. Egli e I. Brunner, "Mycorrhiza – a fascinating symbiosis in the forest", Forestknowledge, Swiss Federal Research Institute, 2011.
9. ↑ V. Lowman, H. RInker e H. Bruce, Forest Canopies, Academic Press, 2004, p. 119.
10. ↑ Aqueu fenomèn es liat a la disparicion progressiva dei brancas bassas que pòdon plus captar la lutz dau Soleu.
11. ↑ Lei ramificacions son raras dins lei conifèrs. Son pus frequents dins lei fuelhós.
12. ↑ A l'ora d'ara, la precision ò la realitat d'aquelei mesuras es contestada.
13. ↑ Una fuelha contèn tanben de pigments jaunes e roges que vènon visibles ambé la fin de la produccion de clorofilla quand la temperatura comença de demenir.
14. ↑ En certaneis espècias, leis expansions foliaras son remplaçadas per d'espinas.
15. ↑ Lo periant es dich simple en abséncia de calici e doble dins lo cas contrari.
16. ↑ T.W. Crowther, H.B. Glick, K.R. Covey, C. Bettigole, D.S. Maynard, S.M. Thomas, J.R. Smith, G. Hintler, M.C. Duguid, "Mapping tree density at a global scale", Nature, Advance online publication (7568): 201. Leis autrei donadas dau paragraf son eissidas dau meteis article.
17. ↑ M. D. Lowman, Canopy research in the twenty-first century: a review of arboreal ecology, 50, Tropical Ecology, 2009, pp. 125–136.
18. ↑ Yoav Daniel Bar-Ness, "Tiny animals, titan trees", Canopy Invertebrate Fauna of Tasmanian Eucalyptus obliqua, 2004.
19. ↑ Joyce A. Quinn, Susan L. Woodward, Earth's Landscape, ABC-CLIO, 2015, p. 27.
20. ↑ R. Bellefontaine, S. Petit, M. Pain-Orcet, P. Deleporte, J-G. Bertault, Trees outside forests, Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2002.
21. ↑ Per exemple, es lo cas de l’Acacia cornigera qu'a establit una simbiòsi ambé lei formigas Pseudomyrmex ferruginea.
22. ↑ La desforestacion es mencionada per mai d'un autor antic. De mai, èra utilizada per leis Amerindians d'America dau Nòrd per empachar la seuva boreala de s'installar sus sei pasturgatges.
23. ↑ Lo pH de la plueja varia entre 3,8 e 8,0. Se parla de plueja acida per de valors inferioras a 5. Totei lei pluejas acidas son necesseriament d'origina umana que de fenomèns naturaus (incendi, volcanisme...) pòdon tanben n'entraïnar.
24. ↑ R.J. Bevan e G.N Greenhalgh, "Rhytisma acerinum as a biological indicator of pollution", Environmental Pollution (1970), 10(4), 271-285, 1976.
25. ↑ La fusta foguèt utilizada tre lo Paleolitic Inferior per la fabricacion d'otís ò d'armas. Aguèt tanben un ròtle dins la domesticacion dau fuòc.
26. ↑ Donadas FAO.
27. ↑ Sarah A. Laird, Trees, Forests and Sacred Groves, Agroforestry.org, octòbre de 2007, [2].
28. ↑ The Tree of Peace, American Indian Student Academic Services, University of Wisconsin, [3]