Chimpanzé

Lo chimpanzé es lo nom comun de doas espècias existissent de monin de genre Pan, ont lo fluvi Còngo forma lo limit entre l'abitat natiu d'ambedoas espècias.^[1]

• Chimpanzé comun, Pan troglodytes: lo chimpanzé pus conegut vivent subretot en Africa Occidentala e Centrala.
• Bonobo, Pan paniscus: tanben conegut coma lo "chimpanzé Pigmèu", aquela espècia se tròba dins los bosques de la Republica Democratica de Còngo.

Lo chimpanzés son membres de la familha Hominidae, coma los Gorillas, Umans e Orangotans. Òm pensa que los chimpanzés se dividiguèron de l'evolucion umana fa prèp de 6 milions d'ans e atal las doas espècias de chimpanzés son los pus pròches parents en vida dels umans. Los chimpanzés son los unics membres coneguts de la sostribú Panina. Las doas espècias de Pan se divisèron fa solament un milion d'ans. Mai de 99% de las sequéncias de l'ADN uman e chimpanzés son las meteissas.

Se considèra ara que lo genre Pan fa part de la sosfamilha Hominidae a que los umans tanben apartenon. Aquelas doas espècias son los parents dins l'evolucion en vida pus prèp dels umans. Lo umans partejavan un ancessor comun amb los chimpanzés fa sièis milions d'ans .^[2] La recerca innovanta facha per Mary-Claire King en 1973 trobèt un ADN identic a 99% entre èssers umans e chimpanzés,^[3] encara que la recerca dempuèi modifiquèt aquela descobèrta a 94% ^[4] de semblança, amb almens qualques diferéncias sus l'ADN pas encodat. S'es prepausat quitament que los troglodites e paniscus anen amb los sapiens dins lo genre Homo, puslèu qu'en lo Pan . Un argument en favor d'aiçò es qu'unas autras espècias se tornèron classificada per aperténer al meteis genre sus la basa de mens similitud genetica qu'aquela que i a entre umans e chimpanzés.

Se trobèt fòrça fossils umans, mas los fossils de chimpanzés se descriguèron pas abans 2005. Las populacions de chimpanzés existissent en Occident e Africa Central se superpausan pas amb los sites essencials de fossils umans en Africa Orientala. Pasmens, ara se sap suls fossils de chimpanzés de Kenya. Aquò indicariá que tant los umans coma los membres de la classa dels Pan foguèron presents dins la Val del Rift pendent la mitan del Pleïstocèn.^[5]

Lo chimpanzé comun mascle a es grand de 1,7 m quilhat e pesa aperaquí 70 kg; la femèla es un pauc mai pichona. Los braces del chimpanzé comun, quand son estenduts, son la mitat pus longs la nautor del còs e son pus longs que las cambas. Lo bonobo es un pauc pus pichon e pus prim que lo chimpanzé comun mas a de membres pus longs. Las doas espècias utilizan sos braces longs e fòrts per pujar als arbres. Sus la tèrra, los chimpanzés normalament van de quatre patas utilizant coma supòrt sos artelhs per supòrt amb sas mans tancadas. Los pès del chimpanzé son melhors per caminar qu'aqueles de l'orangotan perque las solas del chimpanzé son pus largas e los dets mai corts. Ambedoas espècias pòdon caminar quilhats sus doas cambas quand carrejan d'objèctes amb sas mans e sos braces. Lo pelatge es escur; la cara, los dets, las palmes de las mans e las sòlas dels pès son sens pel; e lo chimpanzé a pas cap de coa. Una massa d'òs en dessús los uèlhs dona a la tèsta un biais retractat e lo nas es plan. Malgrat que las mandibulas sián salhentas, los pòts salhon solament quand un chimpanzé fa morros. Lo cervèl d'un chimpanzé es la mitat de la dimension d'un cervèl uman.^[6]

Los chimpanzés rarament vivon aprèp l'edat de 40 en vida salvatja, mas pòdon arribar a l'edat de mai de 60 ans en captivitat. Cheeta, l'eroïna de Tarzan, foguèt que encara viva en 2009 a l'edat de 79 ans,^[7] que ne fariá lo chimpanzé pus vièlh del monde. Pasmens, aquela declaracion es contestada.^[8]

Las diferéncias anatomicas entre lo chimpanzé Comun e lo Bonobo son leugièras, mas lo comportament sexual e social son fòrt diferents. Lo chimpanzé Comun a un regim omnivòr, una cultura de caça en gropa baisada amb de mascles beta dirigit per un mascle alfa e de relacions socialas extrèmament complèxes.

Lo Bonobo, d'autra banda, a un regim subretot frugivòr e un comportament egalitari, pas violent, matriarcala e sexualament receptiu. ^[9] De cara glabra, anant de color ròsa a fòrt escura segon las espècias, mas es generalament pus clara pels individús pus joves, s'escursissent mentre se fan vièlh. Lo Bonobo a los membres superiors mao longs e capitan anar quilhats pus sovent que lo Chimpanzé Comun. Una Universitat d'estudi del Centre Medical de Chicago trobèt de diferéncias geneticas significativas entre las populacions de chimpanzés.^[10]. De gropes diferents de chimpanzés an de comportaments culturals diferents amb de preferéncias pels diferents tipes d'esplech.^[11]

Lo chimpanzé Comun mòstra de nivèls d'agression mai nauts que lo Bonobo.^[12]

Los chimpanzés fan d'espleches e los utilizan per obtenir de noiriduras e per de demostracions socialas; an d'estrategias de caça sofisticadas qu'exigisson cooperacion, influéncia e posturas; son conscients dels estatuts, capables de manipulacion e de decepcion; pòdon aprendre a utilizar simbòls e comprendre aspèctes de la lenga umana e tanben qualques aspèctes de sintaxi e concèptes del nombre e sequéncia numerica;^[13] e son capable de planejar volontàriament un estat futur o un eveniment.^[14]

Los chimpanzés modèrnes utilizan espleches e la recèrca recenta indica que l'utilizacion d'espleches de pèira comencèt fa 4300 ans.^[15] Un estudi recent revela que l'utilizacion de tals espleches avançats coma lanças, que los Chimpanzés Comuns de Senegal afilavan amb sas dents, s'utilizan per caçar lo Galago senegalensis.^[16][17] Abans de la descobèrta de l'usatge d'espleches pels chimpanzés, se pensava que los umans foguèron l'unica espècia que fasián e utilizavan d'espleches, mas encara mai d'autras espècias utilizant espleches son ara conegudas.^[18][19]

Los estudis recents an mostrat que los chimpanzés s'implican dins de comportaments aparentament altruistas.^[20][21]

Las pròvas en favor de l'"espiritualitat dels chimpanzés" son demostracion de dòl, "naissance d'amor romantic", "Dança de la pluèja", apreciacion de belesa naturala coma l'observacion de la cloca del solelh sus un lac, curiositat e respècte cap a fauna qu'es pas una amenaça o una font alimentària pels chimpanzés, empatia cap a d'autras espècias (en alimentant tartugas) e "animisme" o "joc pretenduts" breçant e penchenant pèiras o bastons.^[22].

De scientifics escoceses descobriguèron que la relacion dels chimpanzés amb la mòrt es pas plan diferenta de la percepcion umana. Un estudi estudièt lo comportament dels primats davant la mòrt d'una femèla de mai de cinquanta ans nomenada Pansy, qu'avian una malautiá terminala. Quand dintrèt en coma, los scientifics observèron que los autres membres de la comunitat foguèron pus calmes que d'abitud e careçavan la femèla moribonda pendent las nuèches. Aprèp sa mòrt, sa filha demorèt al costat de son còs. La rèsta del grop evitava de passar pel luòc ont èra mòrta. Un autre estudi, realizat a Oxford, confirma l'existéncia de fòrts ligams entre las maires e sos enfants e que demòran, aprèp la mort dels filhs.^[23]

Los chimpanzés comunican d'un biais similar a comunicacion non verbala umana, utilizant vocalizacions, accion de man e expressions facialas. Estudis dels cervèl del chimpanzés revelèron que la comunicacion del chimpanzé activa un airal del cervèl del chimpanzé qu'es en la meteissa posicion que l'airal de Broca, lo centre del lengatge del cervèl uman.^[24]

Los scientifics foguèron fascinats longemps amb los estudis del lengatge, considerant qu'es una activitat cognitiva umana unica. Per provar aquela ipotèsi, los scientifics temptèron aprendre lo lengatge a qualques espècias d'grands monins. Una primièra temptativa per Allen e Beatrice Gardner pendent los ans 1960 en passant 51 meses aprendent Lenga dels signes americana a un chimpanzé nomenat Washoe. Washoe aprenguèt 151 signes e volontàriament los ensenhèt d'autres.^[25] Pendant un periòde de temps pus long, Washoe aprenguèt prèp de 800 signes.^[26] Dempuèi, fòrça autres estudis, notablament amb un chimpanzé nomenat Nim Chimpsky, foguèron dirigits amb divèrses nivèls de succès. I a debas en còs entre qualques scientifics, notablament Noam Chomsky e David Premack, sus la possibilitat dels grands monins pas umans per aprene lo lengatge .

Un estudi d'i a 30 ans a l'Institut de Recèrca dels Primats de l'Universitat de Kyoto mostrèt que los chimpanzés pòdon aprendre a reconóisser los numèros 1-9 e sas valors. Los chimpanzés mòstran una aptitud per la memòria fotografica, demostrèt en experiéncias ont distinguisson 1-9 sus un ecran d'ordinator en mens d'un quart de segonda, e mai lo chimpanzé Ayumu foguèt capable de ensenhar corrècta e lèu las posicions ont apareissent en ordre ascendent. La meteissa experiéncias foguèt temptada pel campion de la memòria mondial Ben Pridmore.^[27]

Lo rire poiriá pas se limitar o èsser unic dels umans. Las diferéncias entre lo rire chimpanzé e uman pòdon èsser lo resultat d'adaptacions que l'evolucion permetèt al umana de parlar. L'autoconsciéncia se mòstra amb la pròva del miralh, o l'abiletat per s'identificar per rapòrt als autres, per aquò an las condicions prealablas per rire, atal los animals pòdon rire del meteis biais qu'o fan los umans.

Los chimpanzés, los Gorillas e los Orangotans fan de vocalizacions emblant lo rire en responsa al contacte fisic, dins los jocs de luta e de corsejada, o fasent gratilhs, tan pels chimpanzés salvatges coma captius. Lo rire del chimpanzé comun es pas immediatament reconeissable pels umans, perqué se fa d'inalacions e exalacions alternativas que sonan mai coma respirar e expirar. I a d'exemples que mostrèron que los primats pas umans exprimiguèron jòia. Un estudi analisèt e enregistrèt de sons faches per de pichons umans e Bonobos quand òm lor fan gratilhs. Trobèr, que encara que lo rire del Bonobo foguèt d'una frequéncia pus nauta, lo rire seguís un modèl similar pels enfants umans e amb d'expressions facialas similaras. Los umans e los chimpanzés se gratilhan las meteissas zònas del còs coma las aissèlas e lo ventre. Lo plaser dels gratilhs pels chimpanzés demenís pas amb l'edat.^[28]

Los chimpanzés son fòrt territorials e se provèt que s'ajudan los uns als autres.^[29] En febrièr de 2009, a causa d'un accident fòrt escas que un chimpanzé domestic nomenat Travis ataquèt una femna a Stamford (Connecticut), lo Congrès dels Estats Units d'America aprovèt l'interdiccion d'aver de primats coma animals de companhiá als Estats Units d'America.^[30]

Los africans an contactes amb chimpanzés dempuèi millenaris. Los chimpanzés foguèron animals de companhiá pendent sègles per qualques africans, especialament al Còngo. Lo primièr contacte enregistrat d'europèus amb chimpanzés es a l'Angòla actual pendent los ans 1600. Lo jornal de l'explorator portugués Duarte Pacheco Pereira (1506), conservat a l'Archius Nacional Portugués (Torre do Tombo), es probablament lo primièr document europèu mostrant que los chimpanzés fabricavan los seus pròpris espleches rudimentaris.

La primièra utilizacion del nom "chimpanzé" es pasmens atestada fins a 1738. Lo nom s'obten d'un tèrme de la lenga tshiluba, "kivili-chimpenze", qu'es e lo nom local de l'animal. Los biologistas explican Pan coma lo nom de genre de l'animal. Los chimpanzés, atal coma d'autres monins tanben semblan d'èsser estats coneguts pels escrivans occidentals en tempses ancians, mas principalament per mejan de mites e legendas, principalament a travèrs de comptes fragmentats e incomplèts d'aventuraires europèus. Los monins son mencionats entre autres per Aristòtel, o la Bíblia, ont los monins e baboïns se descrivon coma èsser estats reculhits pel rei Salamon (libre primièr del reis).

Quand los primièrs chimpanzés foguèron transportats al continent europèu, los scientifics europèus notèron l'inexactitud de las descripcions ancianas, que disián sovent que los chimpanzés avián banas e batas. Los primièrs chimpanzés transcontinentals venguèron d'Angòla e foguèron ofèrts a Frederick Henry, Prince d'Orange en 1640. Los scientifics qu'examinèron aqueles especimèns rars daissèron perplèxes e los descriguèron lo primièrs chimpanzés coma "Pigmèus" e notèron las similituds claras dels animals amb los umans. Las doas decennias venentas un certan nombre d'especimèns foguèron importats cap a Euròpa, subretot comprats per divèrses pargues zoologics coma divertiment pels visitants.

La teoria de Darwin de seleccion biologica (publicada el 1859) e dins lo vam de la biologia suscitèron l'interès scientific pels chimpanzés, que menèt finalament a d'estudis nombrós dels animals salvatges e en captivitat. Los observators de chimpanzés a l'epòca foguèron subretot interessats pel comportament e de mai que teniá a veire amb aquel dels umans. Aquò se faguèt dins un sens mens scientific estricte e desinteressat de que poiriá sonar, s'agissiá de determinar fin finala se òc o non los animals avián de traches que de poirián considerar coma 'bons'; l'intelligéncia dels chimpanzés foguèt sovent exagerada significativament, amb l'exemple de l'"Affe mit Schädel" (monin amb crani) de Hugo Rheinhold (vejatz l'imatge), ont un chimpanzé aparentament cultivat contempla un crani. Arribèt a i aver fins a un programa redigit per domesticar chimpanzés per lor far far divèrses prètzfaches domestics . (p.ex. trabalh dins la fabrica). A la fin dels ans 1800 los chimpanzés demoravan coma un mistèri pels umans, amb una informacion scientifica fòrça pauc objectiva disponible.

Lo sègle XX foguèt una edat nova de recerca scientifica dins lo comportament dels chimpanzés. Abans de 1960, gaireben se sabiá pas res sul comportament dels chimpanzés dins son abitat natural. En julhet d'aquel an, Jane Goodall comencèt dins lo bosque Gombe de Tanzania a viure entre los chimpanzés, ont subretot estudièt los membres de la Comunitat del chimpanzés Kasakela. Sa descobèrta que los chimpanzés fasián e utilizavan d'espleches foguèt novèla, alara que se considerava abans que los umans èran l'unica espècia que podián far aquò. Los primièrs estudis mai progressius suls chimpanzés foguèron dirigits subretot per Wolfgang Köhler e Robert Yerkes, los dos èran de psicològs celèbres. Aqueles òmes coma lors collègas establiguèron que los estudis de laboratòri suls chimpanzés se centravan especificament a aprendre sus las abiletats intellectualas del chimpanzés, mai que mai la solucion de problèmas. Aquò plan segur implicava de pròvas basicas, practicas de laboratòri, qu'exigissián una capacitat intellectuala fòrça nauta (coma resòlvre lo problèma d'obténer una banana defòra de portada). Notablament, Yerkes tanben faguèt fòrça observacions de chimpanzés salvatges qu'enriquiguèron fòrça la compreneson scientifica dels chimpanzés e son comportament. Yerkes estudièt los chimpanzés fins a la Segonda Guèrra Mondiala, mentretant Köhler aprèp cinc ans d'estudi publiquèt sa celèbra Mentalitat dels Monins en 1925, finalament conclusent que {{cita|los chimpanzés manifèstan un comportament intelligent del tipe general familiar pels èssers umans... un tipe de comportament que passa per èsser especificament uman" (1925). ^[31]

En agost de 2008 l'exemplar del Jornal American de Primatologia comuniquèt los resultats d'un estudi d'un an al Pargue Nacional de Mahale Mountains de Tanzania que metèt en evidéncia que los chimpanzés se tròban malauts de malautiás viralas contagiosas que contractèt probablament los umans. Las recèrcas molecularas, microscopicas e epidemiologicas demostrèron que los chimpanzés que vivon dins lo Pargue Nacional de Mahale Mountains trapèron una malautiá respiratòria qu'es probablament provocada per un variant d'un paramixovirus uman.^[32]

• Jane Goodall
• Cheeta

1. ↑ [1] ADW:Pan troglodytes:information de Animal Diversity Web (University of Michigan Museum of Zoology)
2. ↑ [2] Chimps and Humans Very Similar at the DNA Level
3. ↑ Mary-Claire King, Protein polymorphisms in chimpanzee and human evolution, University of California, Berkeley (1973).
4. ↑ [3] |Humans and Chimps: Close But Not That Close; ed: Scientific American
5. ↑ First fossil chimpanzee, McBrearty e N. G. Jablonski, jornal Nature
6. ↑ "Chimpanzee," Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2008 [4] © 1997-2008 Microsoft Corporation. All Rights Reserved.
7. ↑ [url = http://www.latimes.com/features/printedition/magazine/la-tm-cheeta16apr22,0,3519768.story?page=1&coll=la-home-magazine] Cheeta speaks, Moehringer, J.R. Los Angeles Times
8. ↑ [5] Lie of the Jungle, Rosen, R.D.Washington Post
9. ↑ [6]Bonobo social spacing, Courtney Laird, Davidson College}}
10. ↑ {{Gene study shows three distinct groups of chimpanzees [7] EurekAlert
11. ↑ [8] Chimp Behavior, Jane Goodall Institute
12. ↑ [9] Our Inner Ape, Frans de Waal, ed: Riverhead Books, Nova York, ISBN 1594481962, 2006
13. ↑ [10] Chimpanzee intelligence, Indiana University]
14. ↑ Spontaneous planning for future stone throwing by a male chimpanzee Mathias Osvath dind Current Biology, ed: Elsevier
15. ↑ 4300-year-old Chimpanzee Sites and the Origins of Percussive Stone, Technology,Julio Mercader, Huw Barton, Jason Gillespie, Jack Harris, Steven Kuhn, Robert Tyler, Christophe Boesch, jornal PNAS, 2007
16. ↑ [11] Hunting chimps may change view of human evolution, M Fox
17. ↑ [12] ISU anthropologist's study is first to report chimps hunting with tools, Iowa State University News Service
18. ↑ [13] Chimps Learned Tool Use Long Ago Without Human Help, Heather Whipps, ed:LiveScience
19. ↑ [14] Tool Use, ed: Jane Goodall Institute
20. ↑ [url=http://www.sciencedaily.com/releases/2007/06/070625085134.htm] Human-like Altruism Shown In Chimpanzees, Science Daily
21. ↑ Levels of Selection, Altruism, and Primate Behavior, Brenda Bradley jornal: The Quarterly Review of , 1999
22. ↑ Appendices for chimpanzee spirituality by James Harrod
23. ↑ Los chimpanzés an una relacion amb la mòrt similara a aquela dels umans El Periódico, 27 d'abril de 2010
24. ↑ seria Evolve (TV series), Communication, sason 1 episòdi 7
25. ↑ Teaching Sign Language to a Chimpanzee, Gardner, R. A., Gardner, B. T., Jornal: Science,1969 vol: 165 p. 664–672
26. ↑ Speaking of Apes: A Critical Anthology of Two-Way Communication with Man, Comparative psychology and language acquisition, Allen, G. R., Gardner, B. T., 1980, ed: Thomas A. Sebok and Jean-Umiker-Sebok, p. 287–329
27. ↑ The study was presented in a five documentary called "The Memory Chimp", part of the channel's Extraordinary Animals series.
28. ↑ Emotions and the Brain |journal=Discover Magazine, Steven Johnson [15]^{Scholar search}
29. ↑ [16]
30. ↑ Urban, Peter, STAFF WRITER, The Advocate. 2009. House approves primate pet ban. [17]
31. ↑ The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior, Jane Goodall, ed: Belknap Press of Harvard University
32. ↑ Newswise: Researchers Find Human Virus in Chimpanzees