Jiddisch

For andre tydingar av oppslagsordet, sjå Jiddisch (fleirtyding).

Jiddisch, jiddisk eller jødetysk er eit vestgermansk språk som blir tala av om lag fire millionar hovudsakleg askenasiske jødar over heile verda. Før den andre verdskrigen og holocaust/shoah vart språket tala av kring ti millionar europeiske jødar, og det var daglegspråket deira, sjølve morsmålet (mame-loshn), mens hebraisk berre var synagogespråket. Språket oppstod i Sentraleuropa i høgmellomalderen som ei blanding av høgtyske og sentraltyske målføre, og med mange lånord frå hebraisk og arameisk — seinare òg frå slaviske språk. Namnet jiddisch tyder ‘jødisk’ og er opphavleg ei kortform for 'jidish taitsh', eller 'jødisk tysk'. Ordtilfanget er på om lag 80 % tyske ord — somme av desse er nærare standard høgtysk enn mange høgtyske målføre; jiddisch blir av og til òg sett på som eit tysk målføre. Jiddisch blir vanlegvis skrive med det hebraiske alfabetet.

Ei side av ei jødetysk–hebraisk–latinsk–tysk polyglottordbok av Elijah Levita trykt på 1400- eller 1500-talet.

Omslaget av ei jiddisch lesebok for 1. klasse trykt i Warszawa i 1958. Sida til høgre er på jiddisch og sida til venstre er på polsk. Tittelen på jiddisch er *Trit bey trit. Lernbukh farn ershtn leryor.*

Forfattaren Isaac Bashevis Singer (1904–1991), som skreiv på jiddisch, fekk Nobelprisen i litteratur i 1978. Den jiddischspråklege lingvisten Max Weinreich blir ofte nemnd som opphavsmannen til den mykje siterte utsegna «A shprakh iz a dialekt mit an armey un flot» אַ שפראַך איז אַ דיאַלעקט מיט אַן אַרמײ און פֿלאָט, 'eit språk er ein dialekt med ein hær og ein flåte', men han skal visstnok ha sitert ein tilhøyrar på ei av førelesingane sine.^[1]

Jiddische dialektar

Jiddisch kan grovt sett delast inn i vest- og austjiddisch. Til dei vestjiddische målføra høyrer mellom anna elsass-jiddisch og eldre tysk og nederlandsk jiddisch. Austjiddische dialektar inkluderer hovudgruppene litauisk jiddisch i nord og polsk jiddisch i sør. Dei jiddische målføra i det vestlege Polen, det austlege Tyskland og delar av Austerrike, Ungarn og Tsjekkia utgjer ein overgangstype mellom vest- og austjiddisch.

Vestjiddisch

Typisk for vestjiddisch er skilnaden mellom lange og korte vokalar i kombinasjon med stort sett uendra vokalkvalitet frå mellomhøgtysk. Det heiter til dømes bētn (bede) og bettn (senger); hous (hus), vais (kvit) og bu’ch (bok). I ord med opphavleg diftong er det gjerne lengjing av førsteled eller full monoftongering: shtāin ~ shtān (stein); rāuch ~ rāch (røyk). Konsonantsystemet er mykje påverka av tysk både i germanske og hebraiske ord — slik heiter det til dømes gjerne tsēfer heller enn sēfer (tysk har ikkje ustemd framlyds-s).

Ordtilfanget i vestjiddisch er relativt lite påverka av slaviske språk. Blant typiske vestjiddische ord kan nemnast tsu óren (å bede) — jf. austjiddisch tse davenen.

Jiddische ord i skandinavisk

Ein del jiddische ord blir bruka i skandinaviske språk. Desse orda er gjerne komne til skandinavisk gjennom tysk, nederlandsk eller engelsk — men i nokre fall òg direkte frå jiddisch.

birkes (dansk) ~ bergis (svensk) ~ barkis (svensk) m. frøloff — frå vestjiddisch berkhes ‘sjabbát-brød’.
schächte v. | schächting f. slakte dyr etter jødisk rituale — lånt via tysk frå jiddisch shekhtn; opphav: hebraisk שְׁחִיטָה šəḥīṭā ‘slakting av dyr etter jødisk rituale’
sjofel adj. nedrig — lånt via tysk frå jiddisch שָׁפל shofl; opphav: hebraisk שָׁפֵל šāfēl.
toff (dial.) el. tøff adj. i tydinga ‘gjæv’, ‘gild’, ‘flott’ — kanskje lånt gjennom sjømannsspråk via nederlandsk tof^[2]^[3] frå jiddisch טוֹב tov, tof; opphav: hebraisk טוֹב ṭōḇ ‘god, bra’,^[4] men ordet blir òg forklart som avleidd frå engelsk tough.^[5]^[6]^[7]

Fotnotar

↑ http://en.wikipedia.org/wiki/Max_Weinreich
↑ «Tof» på WikiWoordenboek (nederlandsk Wiktionary).
↑ «Tof» i J. de Vries: Nederlands etymologisch woordenboek
↑ Utne, Olve: Jiddisch–norsk ordliste : med kortfatta språklære. Askim : Schweitzerforlaget, 2007. e-bok
↑ «Tough» i American Heritage Dictionary, 2000.
↑ «Tough» i Merriam-Webster's Online Dictionary.
↑ «Tøff» Arkivert 2016-03-07 ved Wayback Machine. i Bokmålsordboka og Nynorskordboka.

Bakgrunnsstoff

Litteratur

Hans Peter Althaus: Mauscheln. Ein Wort Als Waffe, Berlin 2003.
Marion Aptroot; Holger Nath: Einführung in die jiddische Sprache und Kultur, Hamburg 2002.
Solomon A. Birnbaum: Yiddish. A Survey and a Grammar, Toronto 1979.
Salomo A. Birnbaum: Die jiddische Sprache. Ein kurzer Überblick und Texte aus acht Jahrhunderten, Hamburg 1974, 2. Aufl. 1986.
Ulf Diederichs (Hrsg.): Das Ma'assebuch - Altjiddische Erzählkunst, München 2003, 848 S., ISBN 3-423-13143-8
Dovid Katz: Grammar of the Yiddish Language, London 1987.
W.B. Lockwood: Lehrbuch der modernen jiddischen Sprache. Mit ausgewählten Lesestücken, Hamburg 1995.
Ronald Lötzsch: Jiddisches Wörterbuch, Leipzig 1990 (seither neu aufgelegt als Duden-Taschenbuch).
Leo Rosten: Jiddisch. Eine kleine Enzyklopädie, München 2002.
Uriel Weinreich: Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary, New York 1968 (seither mehrfach neu aufgelegt).

[1] ttp://en.wikipedia.org/wiki/Max_Weinreich

[2] «Tof» på WikiWoordenboek (nederlandsk Wiktionary).

[3] «Tof» i J. de Vries: Nederlands etymologisch woordenboek

[4] Utne, Olve: Jiddisch–norsk ordliste : med kortfatta språklære. Askim : Schweitzerforlaget, 2007. e-bok

[5] «Tough» i American Heritage Dictionary, 2000.

[6] «Tough» i Merriam-Webster's Online Dictionary.

[7] «Tøff» Arkivert 2016-03-07 ved Wayback Machine. i Bokmålsordboka og Nynorskordboka.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]