Gdańsk

I historiske dokument er byen omtalt under mange ulike namn, som Dantzk, Dantzig,^[3] Dantzigk, Dantiscum, Gyddanyzc, Gdanzc, Gedania, Gedanum og Kdansk. Desse namna er hovudsakleg ulike stave- og uttalevariantar av dei polske, tyske og latinske namna på byen.

Namnet på byen skal koma frå Gdania, eit eldre namn på greina av Motława som byen ligg ved.^[4] Namnet på ein busetnad blei skrive ned etter at heilage Adalbert døydde i år 997 som urbs Gyddanyzc.^[5] Det blei seinare skrive som Kdanzk i 1148, Gdanzc i 1188, Danceke^[6] i 1228, Gdansk i 1236,^[7] Danzc i 1263, Danczk i 1311,^[8] Danczik i 1399,^[5][9] Danczig i 1414 og Gdąnsk i 1656. På moderne polsk blir namnet på byen uttalt [ɡdaj̃sk] (høyr^ⓘ). Det tyske namnet,Danzig, blir uttalt [ˈdantsɪç] (høyr^ⓘ).

Gdańsk ligg heilt sør i Gdańskbukta ved munningen til elva Motława, og er knytt til Leniwka, ei grein av deltaet til den nærliggande elva Wisła, som drenerer om lag 60 % av heile Polen, og dannar ein vassveg frå Gdańsk til hovudstaden Warszawa. Dette gjev byen ein unik fordel som senter for polsk sjøhandel.

«Daude Wisła» er ei grein av Wisła som i prinsippet er heilt avskore frå elva, men har kanalsamband med henne. Denne elva renn gjennom austlege delar av byen med tilførsle frå mindre bielver. Ei av desse, Motława, renn gjennom det historiske bysentrumet i sørvest. Vasstilførsla til «daude Wisła» frå sjølve Wisła har på grunn av flaumfare blitt stengtd av.

Gjennom historia er Gdansk/Danzig vorte styrt av eller innlemma i forskjellige statar (før 1945):

• 997-1025: Hertugdømmet Polen
• 1025-1308: Kongedømet Polen
• 1308-1454: Klosterstaten til Den tyske riddarordenen
• 1454-1793: Kongedømet Polen
• 1793-1805: Kongedømet Preussen
• 1807-1814: Fristaden Danzig
• 1815-1871: Kongedømet Preussen
• 1871-1918: Det tyske riket
• 1918-1939: Fristaden Danzig
• 1939-1945: Nazi-Tyskland

Namnet vert for første gong nemnd i 999 hos benediktinarane Jan Kanaparius som «Gyddanyzc urbs». Namnet «Gyddanyzc» kjem av det gammalslaviske Gdaniesk (Gdansk), og i begge formene finn ein forstavinga gd, som er knytt til «fukt» eller «det våte».

Den germaniserte forma Danzig har gjennom tidene vorte transformert og deformert frå det opphavlege polske Gdansk. Historisk er namnet vorte skrive på fleire forskjellige måtar - Kdanzc (1148), Gdanzc (1188), Gdansk (1236), Danzk (1263), Danczk (1311, 1399, 1410, 1414-1438), Danczik (1399, 1410, 1414), Danczig (1414), Gdansk (1454, 1468, 1484), Gdansk (1590), Gdansk (1636), Dantzigk (1645). I latinske dokument finn ein namna Gedanum og Dantiscum.

 

 

På 900-talet var byen hovudsete for dei pommerske hertugane. Gdansk vart offisielt grunnlagd i 997 av Mieszko I. I 1013 mista Polen innflytinga si over Pommerellen (Gdansk-Pommern), men byen vart gjeninnlemma i kongeriket i 1047 av Kasimir I Fornyaren. I 1120, etter sigeren i krigen med pommeranarane, vart heile Pommerellen innlemma i Polen av Boleslaw III den skeivmunna. I 1219 overtok Swietopelk styret over Pommerellen, og området byrja sakte å verte meir og meir sjølvstendig frå Polen. Den opphavlege slaviske folkesetnaden vart blanda med stadig nye tyske kjøpmenn og handverkarar som kom vestfrå, først og fremst frå hansabyane Lübeck og Elbing, og med tida vart byen i stor grad germanisert.

Under Swietopelk II fekk byen Lübeck-rettar under namnet Gdansk rundt 1227. På initiativet hans kom det same året dominikanarar til byen frå Kraków, for å styrke den enno vaklande kristendommen i riket hans. I 1261-1263 fekk Gdansk sine byrettar (av Lübeck-rettane). På den tida vart byen dessutan viktig som kjøpmanns-, handels- og hamneby i Austersjøområdet. I 1271 vart Gdansk okkupert av brandenburgarar, men med hjelp av Boleslaw Pobozny klarte Msciwoj II av Pommern å vinne tilbake Gdansk, og overlet i 1282 makta over Pommerellen til hertug Przemysl av Stor-Polen (seinare konge over Polen som Przemyslaw II). Etter han døydde i 1296 vart byen styrt av Boleslaw II og Boleslaw III, som var kongar over Bøhmen og Polen.

Etter Boleslaw III døydde vart byen på ny omleira av brandenburgarar i 1308, og dommar Bogusza i byen (etter Wladyslaw Lokietek sine ordre) bad Den tyske riddarorden om hjelp. Etter at krossfararane sigra over brandenburgarane, forrådde dei derimot den rettmessige herskaren av Gdansk, Lokietek, overtok og øydela byen, og drap ein del av innbyggjarane (den såkalla «Gdansk-pogromen»). Krossfararane gjekk òg til åtak på kolonien til byen av tyske handverkarar og kjøpmenn, som utgjorde konkurranse for Riddarordenen sin eigen by Elbing (Elblag).

Det vart sendt ein klage til pave Klemens V, og 1320-1321 oppretta pave Johannes XXII en domstol, som avgjorde at Pommerellen med Gdansk skulle tilbake til Polen. Den tyske riddarorden ignorerte derimot dommen, og tapet av Pommerellen utløyste ein serie av konfliktar mellom Polen og krossfararane, som enda i freden i Kalisz i 1343. Kasimir III den store avstod då Pommerellen (med Gdansk) til Den tyske riddarorden, som i sin tur avgav Kujawy-området og Dobrzyn-landet. Dessutan heldt den polske kongen tittelen «Hertug over Pommerellen», noko som kunne utgjere grunnlaget til framtidige erstatningskrav.

Under Den tyske riddarordenen sitt styre vart byen med tida kjend under det germaniserte namnet Danzig. I byrjinga stagnerte utviklinga av byen, då dei nye herskarane ønska å gjere byen mindre økonomisk viktig. Med tida måtte Den tyske riddarordenen derimot akseptere Danzig som den største og viktigaste hamnebyen i området etter Elbing. Byen vart fullverdig medlem av Hansaen i 1361 (og fram til 1669), men handelsmennene frå Danzig vart tatt i frå alle politiske rettar, og fekk berre handle langs Wisła i Polen. I 1361, 1378, 1411 og 1416 gjorde innbyggjarane i Danzig opprør som vart blodig slått ned av Den tyske riddarorden.

 

Den tyske riddarordenen sin aggressive politikk mot Polen og Litauen førte til opprettinga av Det polsk-litauiske samveldet i 1386. Krigen med ordenen braut ut på ny i 1409 då krossfararane gjekk til åtak på polske landområde. Etter Den tyske riddarordenen sitt nederlag ved Tannenberg i 1410 utnemnde byrådet i Danzig Vladislav II Jagello til sin nye herskar, men den polske kongen oppheva dette løftet i 1411 som følgje av freden med ordenen i Thorn (Torun).

I 1440 danna Danzig saman med dei nærliggande hansabyane Elbing og Thorn Det prøyssiske forbundet, som i 1454 gjorde opprør mot Den tyske ordenen sitt styre og søkte vern under den polske kongen Kasimir IV Jagielloneren. Same år vart Pommerellen og Danzig gjeninnlemma i Det polske kongeriket. Den etterfølgjande trettenårskrigen (1454-1466) enda med nederlag for Den tyske riddarordenen og overgjeving til den polske krona (den andre freden i Thorn 1466). Byen fekk tildelt omfattande privilegium, eit grunnlag for ei blømande utvikling, av Kasimir IV Jagielloneren, som takk for den økonomiske og politiske støtta i trettenårskrigen. På grunn av privilegiane og tilkomsten til det polske marked, utvikla Danzig seg til å verte ein stor og velståande by, med mange og nære kontaktar med dei viktigaste handels-, finans- og økonomisentera i heile Europa.

I stordomstida si på 1500- og 1600-talet var Danzig den største byen i Det polsk-litauiske samveldet med nærare 80 000 innbyggjarar, og var over ti gonger så stor som Berlin den gong var, og mykje større enn Hamburg. Under reformasjonen gjekk tyskarane i byen over til lutheranismen, og katolisismen vart ein minoritetsreligion. Den polske kongen Stefan Báthory sikra innbyggjarane i Danzig religionsfridom. Gullalderen til byen vert vanlegvis rekna som perioden 1580-1650, då kunsten, kulturen og vitskapen utvikla seg kraftig. Her virka mellom anna 3150 kunstnarar og over 20 000 handverkarar, som skapte dei fremste verka i Polen og Europa. Ved siden av dei mange tyskarane i byen, medverka òg andre etniske grupper (polakkar, jødar og nederlendarar) til den rike kulturen i Danzig i denne perioden.

Danzig støtta Polen i mange samanhengar, mellom anna i den første polsk-svenske krigen (1625-1629), då han ikkje slapp inn svenskane gjennom murane sine. I den andre polsk-svenske krigen (1655-1660) var Danzig den einaste byen ved sidan av Zamosc og Jasna Góra i Czestochowa som ikkje overgav seg til svenskane.

I 1734 vart byen omleira av russiske og saksiske troppar. Han møtte vanskelege tider under delingane av Polen, då han i 1793 vart annektert av kongedømet Preussen, trass i at den tyske folkesetnaden ønskte å få vere sjølvstendige. Handelen og økonomien stagnerte fullstendig då byen ikkje fekk halde privilegiane dei tidlegare hadde fått av dei polske kongane. Byen var ein del av Preussen fram til 1919, med eit kort avbrot under Napoleonskrigane (då Napoleon Bonaparte danna fristaden Danzig (1807-1814), og igjen frå 1878 var Danzig hovudstad i provinsen Vest-Preussen, til stor misnøye hos innbyggjarane i byen.

På 1800- og 1900-talet var byen, trass i den store tyske folkesetnaden, eit sterkt polsk sentrum, med mange polske organisasjonar i verksemd. Styrkeforholdet mellom den tyske og polske folkesetnaden er derimot omstridd. Ifølge den polske historikaren Drzycimski utgjorde polakkar 16 % av innbyggjartalet i 1914. Ei folketeljing frå 1923 viste derimot at av totalt 348 000 innbyggjarar rekna 95 % seg som tyskarar og 3 % som polakkar. Om lag 97 % hadde tysk som morsmål.

 

Etter Versailles-traktaten 18. januar 1919 vart Danzig med tilhøyrande område ein fristad under vern av Folkeforbundet, men utanrikspolitisk underlagt Polen. I mellomkrigsåra hadde fristaden Danzig vore ei stadig kjelde til strid, delvis av tollteknisk natur. Danzig var tilslutta Polen sitt tollområde, men hadde eit eige tollvesen som stod under polsk overvaking. Denne noko kompliserte styringsstrukturen førte til at det oppstod 70 konfliktar av juridisk og politisk natur mellom Polen og fristaden Danzig. Konfliktane vart ofte løyste på det internasjonale planet, og var med på å svekke det tysk-polske forholdet.

Etter at Adolf Hitler kom til makta i Tyskland i 1933, blussa det opp antipolske stemningar i Danzig på nazistane sitt initiativ, i takt med byen sin påfølgjande nazifisering. I 1933 fekk det tyske nazipartiet 38 % av stemmene i Danzig sin Volkstag. Polakkane i byen (i første rekke polske tenestemenn) og polske organisasjonar vart forfølgde, og «Zurück zum Reich» ('Tilbake til riket') vart det dominerande slagordet brukt i propagandaen av dei tyske innbyggjarane. Størsteparten av innbyggjarane ønskte Danzig tilbake til Tyskland.

Då trakasseringa ikkje gav seg mot polske tenestemenn, innførte Polen økonomiske represaliar mot Danzig. Den 1. august 1939 vart den store margarineksporten frå Danzig stogga. I ein skarp note frå Berlin den 9. august 1939 stod det:

«Dersom Polen held fram å nytte økonomiske represaliar mot fristaden Danzig, må denne naturlegvis sjå seg om etter andre høve for eksport og import».

Den polske svarnoten 10. august vart også skarp.

«Det er med den største forundring vi har mottatt den tyske meldinga, som vi ikkje kan sjå noko grunn for. Regjeringa vil i framtida rekne liknande intervensjonar som aggressive handlingar.»

Den polske utanriksministeren Józef Beck avviste Hitler sitt krav om «ein korridor gjennom korridoren», og dette vart eit av utgangspunkta for krigsutbrotet i 1939.

 

Under krigen vart Danzig annektert av Tyskland, og fungerte som hovudstad i provinsen Danzig-Westpreussen.

Eit av dei første krigslovbrota til dei tyske nazistane var drapet på 39 polske postmenn som forsvarte Det polske posthuset i Danzig. Ein av dei første kampane i krigen utspelte seg òg i Danzig, då det tyske slagskipet «Schleswig-Holstein» opna eld mot den polske enklaven Westerplatte, som polske soldatar klarte å forsvare i nesten sju dagar.

Etter at Tyskland annekterte Danzig byrja brutale represaliar mot dei polske innbyggjarane. Polakkar vart anten arresterte, drivne bort eller myrda, der massemordet på den polske og kasjubiske intelligensiaen i skogane ved Piasnica (rundt 14 000 offer) er eit stygt døme. Ein stor del av den polske folkesetnaden vart dessutan send til dei nærliggande konsentrasjonsleirane eller til tvangsarbeid. Alt sidan 1936 hadde det tyske tryggingspolitiet observert dei polske miljøa i byen, og samla inn informasjon som i 1939 vart brukt til å utforme ei liste over polakkar som skulle arresterast eller avrettast i Operasjon Tannenberg.

Mesteparten av den jødiske folkesetnaden i byen, som i 1939 utgjorde 9 000 innbyggjarar, klarte å emigrere før represjonane byrja, men om lag 1000 av jødane i Danzig vart fanga og mista livet i tyske konsentrasjonsleirar.

Mot slutten av krigen i 1945 byrja Tyskland å evakuere den tyske folkesetnaden frå Danzig. Mesteparten av innbyggjarane klarte å rømme frå byen (hovudsakleg til Schleswig-Holstein). Same år vart byen etter ordre frå Hitler utropt til festningsby (Festung Danzig) i ein freistnad på å stanse dei sovjetiske styrkane. Etter fire dagar med blodige og intensive kampar var byen i stor grad øydelagd, og mange menneske omkom. Under og etter den sovjetiske erobringa vart det historiske sentrumet i byen (90 %) så å seie jamna med jorda, og av 12 600 byggverk i heile byen vart 60 % totalt øydelagde.

Etter krigen vart byen som følgje av Potsdamkonferansen innlemma i Polen, og namnet på byen vart endra til det opphavlege polske «Gdansk». Alle tyske gate- og stadnamn vart endra, med eitt unntak; Westerplatte, staden der dei første kampane i andre verdskrigen starta. Byen vart folkesett med polakkar som hadde vorte drivne bort eller sende til konsentrasjonsleirar av dei tyske nazistane, og dessutan frå områda i aust annekterte av Sovjetunionen. Den gjenverande tyske folkesetnaden vart fråteken all fast eigedom og deportert eller utvist. Rundt 1950 vart den tyske eksilfolkesetnaden estimert til om lag 285 000. Som eit ledd i austpolitikken sin gjekk Vest-Tyskland med kanslar Willy Brandt i 1970 bort frå dei vesttyske territorialkrava på byen (Warszawatraktaten).

Nesten heile Gamlebyen vart gjenoppbygd og rekonstruert i perioden 1950-1960, og framstår i dag langt på veg slik han gjorde før krigen. I løpet av etterkrigstida er Gdańsk og Gdynia blitt bygd saman til eit storbyområde. Gdynia har vore hovudhamn for Gdańsk sidan 1920-talet.

I nyare tid er byen Gdansk særleg kjend som staden der fagrørsla Solidaritet vart grunnlagd i 1980. Det var òg her Lech Walesa arbeidde på skipsverft som elektrikar før han vart hovudmannen bak det polske Solidaritetsopprøret. Desse hendingane vart ålment rekna som byrjinga på slutten til det kommunistiske systemet i Aust-Europa.

Etter at den tyska folkesetnaden blei fordriven etter og i samband med andre verdskrigen, er innbyggjarane i byen i dag hovudsakleg polsktalande. Under fristadstida (1920–1939) oppgav kring 94 % av folkesetnaden at dei var tysktalande. I 1924 hadde fristaden Danzig 384 000 innbyggjarar, av dei budde 206 000 bodde i sjølve byen.^[10] I slutten av 2013 hadde byen 461 531 innbyggjarar, med 1 301 620 innbyggjarar i heile storbyområdet.^[2][11] Trebyområdet Trójmiasto kring munningen av daude Wisła, som omfattar dei samanvaksne byane Gdańsk, Gdynia og Sopot, hade 747 476 innbyggjarar i 2013.^[2]

 

Gdańsk ligg ved motorvegen A1 som utgjer ein del av Europaveg 75 och förbinder staden med mellersta och södra Polen.

Det går internasjonale togavgangar i retning Berlin og Kaliningrad og nasjonale avganga med PKP til andre storbyar i Polen. Byen har også eit pendartogsystem som bind han saman med Sopot, Gdynia og Wejherowo. Lokaltrafikken føregår gjennom eit omfattande sporvegsystem og bussar.

Gdańsk-Lech Wałęsas flyplass er den tredje største i Polen. I 2010 hadde han 2,2 millionar passasjerar.

Hamna til Gdańsk og Gdynia er den største i Polen, med 26,9 millionar tonn omlasta der i 2012.^[12] Det finst ferjesamband med Sverige gjennom to daglege avgangar mellom Gdynia og Karlskrona med Stena Line, og fleire avgangar i veka til Nynäshamn med Polferries.

 

• Johannes Hevelius (f. 1611), polsk-tysk astronom
• Daniel Gabriel Fahrenheit (f. 1686), fysikar
• Arthur Schopenhauer (f. 1788), tysk filosof
• Günter Grass (f. 1927), tysk-kasjubisk forfattar og nobelprisvinnar
• Lech Wałęsa (f. 1943), polsk politikar (Nobels fredspris)
• Andrzej Szarmach (f. 1950), polsk fotballspelar
• Donald Tusk (f. 1957), polsk politikar
• Dariusz Michalczewski (f. 1968), polsk boksar