Airey-woningen

Airey-woningen is een type systeem- of montagebouw dat kort na de Tweede Wereldoorlog in Groot-Brittannië en Nederland op ruime schaal is toegepast. Deze geprefabriceerde woningen zijn genoemd naar de ontwerper, Sir Edwin Airey (1879-1955), ingenieur en directeur van W. Airey and Sons in Leeds.

In Nederland zijn ze gebouwd door de N.V. Nederlandse Maatschappij voor Volkshuisvesting (Nemavo) uit Amsterdam. Zogeheten "Nemavo-Airey"-woonblokken konden relatief snel gerealiseerd worden, met name dankzij de betonnen prefab-elementen. Architect van de meeste Airey-woningen was Berghoef. Ook Zwiers en Klarenbeek hebben ontwerpen geleverd.^[1]

In de wederopbouwperiode na de Tweede Wereldoorlog werd vanwege de schaarste aan materiële en financiële middelen geëxperimenteerd met nieuwe, industriële bouwwijzen. Dit leidde een periode in van wederopbouwarchitectuur (1945-1965). Naast diverse nieuw ontwikkelde Nederlandse prefab-bouwsystemen als het systeem-Welschen bestond er het al langer beproefde Engelse Airey-systeem. Om dat voor Nederland aan te passen en in de praktijk te brengen werd in 1947 de Nemavo opgericht. Er werd gewerkt met standaardmaten, standaardplattegronden en betonnen prefab-bouwonderdelen. Het Nemavo-Airey-systeem bestond uit een skelet van beton en staal met buiten- en binnenbekleding van beton- en houtvezelplaat. De ramen en dakspanten van de Airey-woningen zijn van staal, de kap is met hout beschoten en heeft een bitumineuze afdekking.

In Nederland zijn tussen 1949 en 1965 bijna tienduizend (9.975) Airey-woningen gebouwd, waarvan ruim de helft (5.393) in Amsterdam, de thuishaven van het systeem. Ongeveer de helft bestaat uit eengezinswoningen en het resterende deel in overgrote mate uit portieketagewoningen.^[2]

Op aandringen van de overheid hebben vele Nederlandse gemeenten en dorpen, waaronder Amersfoort, Amsterdam (Noord (Van der Pekbuurt, Tuttifruttidorp), Oost, Rivierenbuurt (Amstelhof), Slotermeer, Slotervaart (Sloterhof), Watergraafsmeer (Jeruzalem)); Bussum-Zuid (Jan Bottemastraat), Den Helder, Eindhoven, Emmeloord (Vogelbuurt en Nijverheidsbuurt), Emmen, Enschede, Gorinchem, Helmond, Hengelo, Hoogeveen, Leek, Meppel (Jeruzalem, Zeeheldenbuurt), Nieuw-Vennep, Nijmegen (Heseveld), Ravenswaaij, Roosendaal, Schiedam, Tiel, Tilburg, Westzaan, Wieringerwerf, Wijk bij Duurstede, Winsum, Zeist en Zwolle met dit Airey-systeem geëxperimenteerd.^[2] Ook in Tilburg werden Airey-woningen gebouwd.

In enkele plaatsen werden deze buurten wel 'Jeruzalem' genoemd, hetgeen verband hield met de simpele uitvoering en de opvallende witgrijze kleur van deze naoorlogse nieuwbouwwoningen, al kregen flats van drie of vier etages later andere kleuren.

Veel Airey-complexen zijn inmiddels weer gesloopt, andere zijn behouden en inmiddels gerenoveerd. In onder andere Amersfoort, Amsterdam, Bussum, Nijmegen en Zeist hebben een aantal complexen met Airey-woningen een (gemeentelijke) monument-status verkregen. Jeruzalem in de Watergraafsmeer en het Sloterhof in Slotervaart zijn rijksmonument, in het kader van de Top 100 Nederlandse monumenten 1940-1958 en het Beschermingsprogramma Wederopbouw 1959-1965.

In Amersfoort werd de buurt Jericho / Jeruzalem in de wijk De Koppel uitgevoerd in het Airey-systeem. Architect J.F. Berghoef gaf de woningen wel een traditioneel uiterlijk door gebruik te maken van kleine ramen en schuine daken.^[3] In 2015 werden deze woningen op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst.^[4]

Het Tuindorp Frankendael / Jeruzalem in de Watergraafsmeer dateert uit 1950-'54. De wijk en de woningen zijn ontworpen door de stedenbouwkundigen en architecten Cornelis van Eesteren, Ko Mulder, Benjamin Merkelbach, Charles Karsten, Piet Elling en Mart Stam. De hele wijk kreeg in 2010 de status van rijksmonument. Het was de eerste naoorlogse wijk die deze status kreeg.^[5]

Ten zuiden van de Rivierenlaan (sinds 1964 President Kennedylaan) in Amsterdam-Zuid staat een complex Aireywoningen naar ontwerp van J.F. Berghoef uit 1952 dat 'Amstelhof' wordt genoemd. Het bestaat uit 96 flats in 4 etages hoge blokken, 192 flats in 3 etages hoge blokken, 18 eengezinswoningen, 3 winkels met woningen, 1 autoreparatie en wasinrichting met benzinepompstation, 57 autogarages en een ketelhuis voor de c.v.

Langs de Burgemeester De Vlugtlaan in Slotermeer werden in 1953 naar ontwerp van J.F. Berghoef 221 Aireywoningen en 5 bedrijfsruimtes gebouwd. Na jaren van verwaarlozing besloot woningbouwcorporatie Eigen Haard in 2011 tot sloop. In 2015 werd alsnog besloten tot behoud van het complex en restauratie van 141 woningen. De Aireywoningen maken sinds 2007 deel uit van het gemeentelijke beschermd stadsgezicht Slotermeer (Van Eesterenmuseum).

De architecten Berghoef, Zwiers en Klarenbeek ontwierpen bijna alle Airey-complexen in Nederland. Het ensemble Sloterhof uit 1958 in Slotervaart kan als meesterstuk in dit systeem beschouwd worden. Het staat sinds 2008 op de gemeentelijke monumentenlijst en is sinds voorjaar 2016 rijksmonument.

In Eindhoven werden door Philips in licentie 238 van zulke Airey-woningen gebouwd.

Bussum (gemeente Gooise Meren) heeft 26 Airey-woningen aan de Jan Bottemastraat in de wijk Bussum-Zuid.

Nijverheidsbuurt en Vogelbuurt. In Emmeloord werden na de oorlog zes straten Airey woningen gebouwd, toen nog aan de rand van de stad gelegen. Rietzangerstraat, Karekietstraat, Roerdompstraat, Raamstraat, Houtstraat en Staalstraat. In de Nijverheidsbuurt werden er 48 gebouwd en in de Vogelbuurt 64 Tot de sloop waren beide wijken nog in nagenoeg ongewijzigde staat met stalen kozijnen/enkel glas en het ontbreken van moderne isolatie. In 1997 is de Vogelbuurt gesloopt en in 2000 volgde de Nijverheidsbuurt.

Ook in Helmond bestaat sinds 1951 'Jeruzalem' als wijk, waarbij de plaatselijke woningbouwvereniging Volksbelang ervan uitging dat de 122 woningen tijdelijk zouden zijn. In 2016 zijn de drie flats aan de Rembrandtlaan die tot Jeruzalem behoorden gesloopt en vervangen door redelijk passende nieuwbouw, hoewel even sprake was van het verheffen van het complete complex van de jarenvijftigbouw tot gemeentelijk monument.

In Hengelo staan er flats van dit type in de Sterrenbuurt. Vanaf 2025 worden zij gefaseerd afgebroken in verband met de bouwveiligheid. De woningstichting die de flats verhuurd stelt dat opknappen niet meer een mogelijkheid is.^[6]

In Meppel werd na de oorlog een wijk met deze woningen gebouwd, waarbij de straten namen van Nederlandse zeehelden kregen.^[7] Ook deze wijk heette in de volksmond 'Jeruzalem' vanwege de witte huizen. De gehele wijk is aangewezen als provinciaal monument.

Jerusalem is een naoorlogse buurt met overwegend kleine, goedkope huurwoningen. De bouw is in 1953 begonnen, op de tuinbouwgronden achter de Wolfskuilseweg en de Oude Graafseweg. In Nijmegen werden de Airey-woningen middels prefabricage in snel tempo gebouwd. Bijzonder in Nijmegen is dat het puin van de middeleeuwse binnenstad na het bombardement in februari 1944 verwerkt is in de prefab betonnen 'bouwstenen' van de woningen. In 2020 werd besloten om 220 woningen te slopen omdat de huizen sterk verouderd zijn.^[8][9]

• J.F. Berghoef 1951: 'De Nemavo-Airey woningen', in Forum jrg. 6, nr. 10 (nummer geheel gewijd aan systeembouw), 266-278.
• Pracht in Prefab - Het Nemavo-Aireysysteem in Amsterdam, Amsterdamse Raad voor de Monumentenzorg; 2004. ISBN 90-803657-3-4

Zie de categorie Airey-woningen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.