Catualium

Catualium, het hedendaagse Heel, was een Romeinse nederzetting in de provincie Neder-Germanië (Germania Inferior). Catualium staat vermeld op de Peutinger kaart (Tabula Peutingeriana) tussen Feresne (Dilsen) en Blariacum ((Hout-) Blerick).^[1]

Catualium werd gesticht op het overgangsgebied van het beekdal naar de vruchtbare hoger gelegen gronden. Daarbuiten begonnen de hogere zandgronden, afgewisseld met moerassige vennen. Catualium was zoals vrijwel alle Romeinse nederzettingen in Neder-Germanië een legerkamp met een nabijgelegen burgernederzetting. De bloeitijd van Catualium lag tussen 200 en 400.^[2] De meeste vondsten uit de Romeinse tijd werden opgegraven rond de Stefanuskerk van Heel, op de terreinen van St. Anna en aan de Panheelderweg; waarschijnlijk lag Catualium op deze plaats. Een aantal vondsten is in het gemeentehuis van Maasgouw tentoongesteld. Aan de Panheelderweg werd in de jaren 60 een Romeins grafveld opgegraven, waarvan de vondsten in het bezit zijn van het Limburgs Museum.^[3]

De naam Catualium is een gekeltiseerde vorm van een Germaanse plaatsnaam die is samengesteld uit de leden haþu- (strijd) en walla- (wal).^[4]

De plaatsnaam Catualium veranderde in de loop der eeuwen in Hathualium, Hethelium, Hethele, Hedele en sinds 1650 Heel.^[5]

Een heul zou een goot zijn of een opening in een dijk. Het is bekend dat er in het verleden boten (misschien ondiepe platbodems, die met een stok werden voortgeduwd?) van de Maas in Heel konden komen. Liep er een geul van de Maas langs Heel of was er een strook water die vanuit de Maas tot Heel reikte? Speelde de beek een rol, met een oude aftakking?

Voor deze Romeinse benaming van Heel kan men aan het volgende denken. Wal = berg, de strook van Panheel tot Horn die als een wal uitsteekt boven de uiterwaarden van de Maas (vergelijk met Wallis in Zwitserland, Wales in Engeland of Wallonië in België). Verder kan het Duitse kate (boerderijtje of keuterboerderij) de weg wijzen. Het lijkt op keet (schuur of bouwvallig hok). Katewal kan iets zijn als Keuterboertjesberg. Katewal kan een plaatselijke benaming zijn geweest, waar men in het Latijn Catualium van zou hebben gemaakt.

Deze boerderij bij de beek in de richting van Grathem, achter de Heelderpeel, kan haar naam ontlenen aan kate + eerd (grond). Katert zou dan de grond zijn bij een keuterij; keutergrond.

Een poel is moerasland. Het gehucht Pol in de uiterwaarden van de Maas tussen Heel en Wessem kan op voormalig moerasland zijn gebouwd.

De Romeinse militairen die uit het Zuiden kwamen en in Katewal hun halteplaats hadden, waren er bijna = paene (Latijn). Vergelijk met peninsula = schiereiland of bijna eiland (Engels). Als dit de achtergrond is van de naam Pan of Pen, heeft die zich bijna twee duizend jaar gehandhaafd! In het Duits vindt men geen betekenis bij deze woorden. Het kan bijna niet anders dan Latijn zijn. Als de combinatie Pan en Heel uit de Romeinse tijd dateert, moet de naam Heel zeker even oud zijn. De naam kan naast Katewal zijn gebruikt. Tot in het recente verleden had akkerland bij Heel een eigen naam die elke paar honderd meter anders was.

Je vindt in de omgeving van Heel wel meer interessante plaatsnamen. Zo had je vóór de ontgrinding langs de Maas de zogenaamde teggert. Het Engelse tag betekent uitstekende punt of lus en "Ert" betekent eerd. Het was dus waarschijnlijk een uitstekende punt grond in een lus van de Maas.

Een ooi is een vochtig gebied bij een rivier of beek (vergelijk met eau in het Frans). See is waterplas (Duits). Osen = ooi + see. Als de Maas enkele decimeters omhoog komt, staat een groot deel van Osen blank, vooral in de richting van Herten.