वनस्पति विज्ञान
| विज्ञान |
|---|
|
रूपरेखा · प्रवेशद्वार · श्रेणी |
वनस्पति विज्ञान, (अङ्ग्रेजी: Botany वा Plant Science) वनस्पतिको अध्ययन गर्ने विज्ञान हो ।
जीव जन्तुहरू या कुनै पनि जीवित वस्तुको अध्ययनको जीवविज्ञान या बायोलोजी (Biology) भन्दछन्। यस विज्ञानको दुई मुख्य शाखाहरू हुन्/छन् :
(१) प्राणिविज्ञान (Zoology), जसमा जन्तुहरूको अध्ययन हुन्छ र
(२) वनस्पतिविज्ञान (Botany) या पादपविज्ञान (Plant Science), जसमा पादपहरूको अध्ययन हुन्छ।
पादप एवं प्राणी
[सम्पादन गर्नुहोस्]सामान्य अर्थमा जीवधारियहरूलाई दुई प्रमुख वर्ग - प्राणिहरू र पादपों -मा विभाजन गरीएको छ। दुवैमा अनेक समानता हुन्छन्। दुवैको शरीररचनाहरू लाईशिकाओं र ऊतकों से बनी हुन्/छन्। दुवैको जीवनकार्यमा ठूलो समानन्छ। उनिको जननमा पनि सादृश्य है। उनिको श्वसनक्रिया पनि प्राय: एक सी है। पादपमा जीवनको अन्य लक्षण, जस्तै नयाँ जीवद्रवको बनाउन, नयाँ कोशिकाहरूलाई निरन्तर बनाउन र पुरानीको नष्ट होने देनेको क्षमता, हुन्छन्। पादपहरूमा अन्य जीवलक्षण, जस्तै वर्धन, जनन इत्यादिको क्षमता, पनि पाइन्छन्।
पादप प्राणी जीवधारियों से धेरै जस्तै/तरिका से भिन्न हुन्छन्। जस्तै पादपहरूमा पर्णहरित (chlorophyll) नामक हरीयो पदार्थ रहइन्छ, जुन प्राणी जीवधारियहरूमा हुँदैन। पादपोंको कोशिकाहरूको दीवारें सेलुलोज (cellulose)को बनी हुन्छं, जस्तो प्राणी जीवधारियहरूमा हुँदैन। अधिकांश पादपहरूमा गमनशीलता हुदैन, जुन प्राणी जीवधारियहरूको एक विशिष्ट लक्षण हो।
पादप विज्ञानको शाखाहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्](विस्तृत जानकारीको लागि पादप विज्ञानको शाखाहरू हेर्नुहोस। )
पादपविज्ञानको समुचित अध्ययनको लागि यसलाई अनेक शाखाहरूमा विभक्त गर्एको छ, जसमा निम्नलिखित प्रमुख हुन्/छन् :
१. आकारिकी (Morphology) - यसको अन्तर्गत पादपमा आकार, बनावट इत्यादिको अध्ययन हुन्छ। आकारिकी आंतर हुन सक्छ या बाह्य।
२. कोशिकानुवंशिकी (Cytogenetics) - यसको अन्तर्गत कोशिकाको अंदरको सबै चीजहरू का, कोशिका तथा केंद्रक (nucleus)को विभाजनको विधियहरूको तथा पौधे कुन प्रकार आफ्नो जस्तै गुणोंवाली नयाँ पीढियहरूलाई जन्म देते हुन्/छन् इत्यादि का, अध्ययन हुन्छ।
३. परिस्थितिकी (Ecology) - यसको अन्तर्गत पादपों र उनिको वातावरणको आपसी सम्बन्धको अध्ययन हुन्छ। यसमा बिरुवाहरूको सामाजिक जीवन, भौगोलिक विस्तार तथा अन्य मिलती जुलती चीजहरूको पनि अध्ययन गरिन्छ।
४. शरीर-क्रिया-विज्ञान (Physiology) - यसको अन्तर्गत जीवनक्रियाओं (life processes)को बृहत् रूप से अध्ययन हुन्छ।
५. भ्रूणविज्ञान (Embryology) - यसको अन्तर्गत लैंगिक जननको विधिमा जब से युग्मक बनछन र गर्भाधानको पश्चात् भ्रूणको पूरा विस्तार हुन्छ तब सम्मको दशाओंको अध्ययन गरिन्छ।
६. विकास (Evolution) - यसको अन्तर्गत पृथ्वीमा नाना प्रकारको प्राणी या पादप कुन जस्तै/तरिका र कब पहिले पहल जन्मिए हुनेछन् र किन अन्य जीवों से उनिको उत्पत्तिको सम्बन्ध है, यसको अध्ययन हुन्छ।
७. आर्थिक पादपविज्ञान - यसको अन्तर्गत बिरुवाहरूको उपयोगिताको सम्बन्धमा अध्ययन हुन्छ।
८. पादपाश्मविज्ञान (Palaeobotany) - यसको अन्तर्गत हामी उनी बिरुवाहरूको अध्ययन गर्छन् जुन यस पृथ्वीमा हजारों, लाखों या करोडों वर्ष पूर्व उगते थिएमा अब हैन उगते। उनिको अवशेष नै अब चट्टानों या पृथ्वी स्तरहरूमा दबे यत्र तत्र पाइन्छन्।
९. वर्गीकरण या क्रमबद्ध पादपविज्ञान (Taxonomy or Systematic botany) - यसको अन्तर्गत बिरुवाहरूको वर्गीकरणको अध्ययन गर्छन्। पादप सङ्घ, वर्ग, गण, कुल इत्यादिमा विभाजित गरे जान्छन्।
१८औं या १९औं शताब्दी से नै अङ्ग्रेज या अन्य यूरोपियन वनस्पतिज्ञ भारतमा आने लगे र यहाँको बिरुवाहरूको वर्णन गरे र उनिको नमूने आफ्नो देश लिए। डाक्टर जे. डी. हूकरले लगभग १८६० ई.मा भारतको धेरै से बिरुवाहरूको वर्णन आफ्नो आठ भागहरूमा लिखी "फ्लोरा औव ब्रिटिश इन्डिया" नामक पुस्तकमा गरेको छ।
पादप वर्गीकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्](विस्तृत विवरणको लागि पादप वर्गीकरण हेर्नुहोस। )
डार्विन (Darwin)को विचारको प्रकाशमा आए पश्चात् यो वर्गीकरण बिरुवाहरूको उत्पत्ति तथा आपसी सबन्धमा आधारित हुन थाल्यो। यस्तो वर्गीकरणको प्राकृतिक पद्धतिलाई (Natural System) भनिन्छ र जुन वर्गीकरण यस दृष्टिकोणको हैन ध्यानमा त्यसलाई कृत्रिम पद्धति (Artificial System) भन्दछन् जसमा प्राणीको बाहिरी स्वरूपहरूलाई हेरिन्छ ।
- क्रिप्टोगैम (Cryptogam)
- थैलोफाइटा, (Thallophyta),
- शैवाल या ऐलजी (Algae),
- कवक या फंजाइ (Fungi) र
- लाईकेन (Lichen)।
- ब्रायोफाइटा (Bryophyta) र
- हिपैटिसी (Hepaticae),
- ऐंथोसिरोटी (Anthocerotae) र
- मससाइ (Musci)।
- टेरिडोफाइटा (Pteridophyta)।
- लाईकोपोडिएलीज (Lycopodiales),
- इक्विसिटेलीज (Equisetales) र
- फि लिएरलीज (Filicales)।
- फेनेरोगैम (Phanerogam)मा दुई ठूलो वर्ग हुन्/छन् :
- जिम्नोस्पर्म (Gymnosperm) र
- ऐंजियोस्पर्म (Angiosperm)।
सन्दर्भ
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाहिरी कडिहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- बेदी वनस्पति कोश ; भाग - १ (गूगल पुस्तक ; लेखक - रामेश बेदी)
