मुम्बई

मुम्बई Mumbai बम्बाइ बोम्बे
महानगर
शीर्षबाट क्रमश: कफी परेड गगनचुम्बी, ताजमहल प्यालेस एन्ड होटल, छत्रपति शिवाजी टर्मिनस, बान्द्रा-वर्ली सागर बाँध, र गेटवे अफ इन्डिया
उपनाम(हरू):  सात टापुको सहर, सिटी अफ ड्रिम्स,[१] गेटवे टु इन्डिया, हलिउड अफ इन्डिया
देश	भारत
राज्य	महाराष्ट्र
जिल्ला	मुम्बई सिटी मुम्बई सुबुरबन
पूर्व नाम	बोम्बे
आधिकारिक भाषा	मराठी[२][३]
मौलिक भाषा	मराठी र कोंकणी
स्थापना	१५०७
नामकरण	मुम्बादेवी
सरकार
• प्रकार	मेयर-परिषद
• अङ्ग	एमसिजिएम
• मेयर	स्नेहल अम्बेकर[४] (शिव सेना)
• नगरपालिका प्रमुख	अजोय मेहता[५]
क्षेत्रफल
• महानगर	६०३ किमी२ (२३३ वर्ग माइल)
• महानगर [६]	४,३५५ किमी२ (१,६८१.५ वर्ग माइल)
उन्नतांश	१४ मिटर (४६ फिट)
जनसङ्ख्या  (२०११)[७]
• महानगर	१२,४४२,३७३
• क्रम	१औँ
• घनत्व	२१०००/किमी२ (५३०००/वर्ग माइल)
• महानगर [८]	१८,४१४,२८८ २०,७४८,३९५(Extended UA)
• मेट्रो क्रम	१औँ
वासिन्दा	मुम्बईकर
समय क्षेत्र	युटिसी+५:३० (भारतीय मानक समय)
जिप कोड	४०० ००१ देखि ४०० १०७
क्षेत्रीय सङ्केत	+९१-२२
सवारी दर्ता	MH-०१ (केन्द्रीयl), MH-०२ (पश्चिम), MH-०३ (पूर्व), MH-४७ (उत्तर)
वेबसाइट	www.mcgm.gov.in

मुम्बई (/mʊmˈbaɪ/; पूर्व नाम: बम्बई) भारतको पश्चिमी तटमा स्थित भारतीय राज्य महाराष्ट्रको राजधानी हो । यसको अनुमानित जनसङ्ख्या ३ करोड २९ लाख रहेको छ ।^[९] यो भारतको सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको नगर हो । यस नगरको गठन सात सानो-सानो टापुहरूबाट भएको हो र यो बाँधद्वारा प्रमुख भू-खण्डबाट जोडिएको छ । मुम्बई बन्दरगाह भारतवर्षको उत्कृष्ट सामुद्रिक बन्दरगाह हो । युरोप, अमेरिका, अफ्रिका आदि पश्चिमी देशहरूसँग जलमार्ग वा हवाई मार्गबाट आउने जहाज यात्री तथा पर्यटक सबैभन्दा पहिले मुम्बई नै आउने गर्छन् यसकारण मुम्बईलाई भारतको प्रवेशद्वार भन्ने गरिन्छ ।

मुम्बई भारतको उत्कृष्ट वाणिज्यिक केन्द्र हो । यसको भारतको कुल कुल घरेलु उत्पादनमा ५% को भागेदारी छ ।^[१०] मुम्बई विश्वको सर्वोच्च दश वाणिज्यिक केन्द्रहरू मध्ये एक हो ।^[११] भारतको प्राय जसो सबै बैङ्क तथा व्यापारिक कार्यालयहरूको प्रमुख कार्यालय तथा कयौं महत्त्वपूर्ण आर्थिक संस्थान जस्तै भारतीय रिजर्भ बैङ्क, बम्बई स्टक एक्स्चेञ्ज, नेशनल स्टक एक्स्चेञ्ज तथा अनेकौ भारतीय कम्पनीहरूको निगमित मुख्यालय तथा बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू मुम्बईमा अवस्थित छ । यसैकारण यसलाई भारतको आर्थिक राजधानी पनि भन्ने गरिन्छ। नगरमा भारतको हिन्दी चलचित्र तथा दूरदर्शन उद्योग पनि छ, जुन बलिउडको नामले प्रसिद्ध छ ।^[१२]

मुम्बई नाम दुई शब्दहरू मिलेर बनेको छ, मुम्बा वा महा-अम्बा  – हिन्दू देवी दुर्गाको रूप, जसको नाम मुम्बा देवी हो  – र आई, मराठी भाषामा आमालाई भन्ने गरिन्छ ।^[१३] पूर्व नाम बम्बे वा बम्बईको उद्गम सोर्हौ शताब्दीबाट आएको हो, जब पोर्चुगेली मनिसहरू यहाँ सबैभन्दा आए, र यसलाई विभिन्न नामहरूले बोलाउन सुरू गरे, जुन अन्ततः बम्बेको रूप लिखितमा लिन सक्यो । यो नाम अहिले पनि पोर्चुगेलीहरू प्रयोग गर्छन । सत्रहौ शताब्दीमा, ब्रिटिश मानिसहरू यहाँ अधिकार जमाए पछि, यसको पूर्व नामको अङ्ग्रेजीकरण गरे, जुन बाम्बे बन्यो । तर मराठी मानिसहरू यसलाई मुम्बई र हिन्दी भाषी मानिसहरू यसलाई बम्बई नै भन्ने गरे ।^{[१४][१५]} यसको नाम आधिकारिक रूपले सन् १९५५ मा मुम्बई बन्यो।

कान्दिवली नजिकै उत्तरी मुम्बईमा भेटिएको प्राचीन अवशेषहरू सङ्केत गर्छन्, कि यो द्वीप समूह पाषाण युग देखि नै अस्तित्वमा छ । मानव जनसङ्ख्याको लिखित प्रमाण इशा पूर्व २५० सम्म पाइन्छ, जब यसलाई ह्यापटानेसिया भन्ने गरिन्थ्यो । इशा पूर्व तेस्रो शताब्दीमा यो द्वीपसमूह मौर्य साम्राज्यको भाग बन्यो, जब बौद्ध सम्राट अशोक महानको शासन थियो ।

सन् १५३४ मा पोर्चुगेली मानिसहरूले गुजरातका बहादुर शाहबाट यो द्वीप समूह नियन्त्रणमा लीन सफल भयो । जुन पछि चार्ल्स द्वितीय, इङ्ल्यान्डलाई दहेज स्वरूप हस्तान्तरण गरेको थियो ।^[१६]

• 
  मुम्बई उच्च न्यायालय
• 
  जर्ज पाँचौ तथा क्वीन मेरीको स्मृतिमा बनाइएको गेटवे अफ इन्डिया स्थापना - डिसेम्बर १९११
• 
  फ्लोरा फाउन्टेन जसलाई हुतात्मा चौकको नाम दिइएको छ ।
• 
  मुम्बई स्टक एक्स्चेञ्ज एसियाको सबैभन्दा पुरानो स्टक एक्सचेञ्ज
• 
  बान्द्रा-वर्ली सागरवाँध
• 
  ब्रेबोर्न स्टेडियम, सहरको सबैभन्दा पुरानो स्टेडियमहरू मध्ये एक

• मुम्बई नगरमहापालिकाको आधिकारिक वेबसाइट
• आधिकारिक नगर रिपोर्ट वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-०३-१० मिति

विकिमिडिया कमन्समा मुम्बई सम्बन्धी अन्य सामग्रीहरू रहेका छन्।