Dartigjöhrigen Krieg

Toeerst mol güng dat üm den religiösen Striet twuschen de Protestanten un de Kathoolschen in Düütschland. Dor stünnen sunnerlich de düütschen Försten Een gegen den Annern.

Anners weern dat ehrder politische Grünn, de düssen Krieg anbött' hefft:

• De Habsborger Kaisers hefft sik jummerlos in'e Plünnen harrt mit de Försten vun de verschedenen düütschen Länner binnen dat Riek, vunwegen dat düsse Försten na Unafhängigkeit streven döen.
• Frankriek weer bange vunwegen en habsborgsche Övermacht in Europa. De Habsborgers seten in dat Düütsche Riek, man ok in Spanien, up'n Throon. Dor is Frankriek denn gegenan gahn un hett sik up de Siet vun den Kaiser siene Fienden stellt.
• De (spaanschen) Habsborgers harrn de upsternaatschen Nedderlänners jummers noch nich unnerkregen. So weer ok in de Nedderlannen Krieg.
• Sweden hett de Protestanten Stütt un Stöhn geven, man dor hett Sweden dat ok up Land bi afsehn harrt.

Wat de ganze Sake noch mehr dör'nanner bröcht hett, weer, dat Generalen mit ehre Armeen up egen Reken in düssen Krieg togange weern un ok Swiezers mit en Heer dör Düütschland dörtrecken döen. Dor is denn allgemeen Chaos üm kamen.

 

De direkte Oorsaak vun den Krieg weer, dat Ferdinand, Arzhartog vun de Steiermark to'n König vun Böhmen wählt wurrn is. Ferdinand is as en dannigen Kathoolschen ankeken wurrn, man Böhmen weer dormols to'n groten Deel evangeelsch. De Protestanten in Böhmen weern bange, dat dat nu mit ehre Freeheit to Enne ween scholl un dat is denn to allerhand Lawei kamen. In'n Mai 1618 hefft se in Prag twee Raatgevers vun Kaiser Matthias ut dat Finster vun de Prager Borg smeten (Tweete Prager Defenestratschoon). Foorts hett sik de Striet utbreedt' över ganz Grootböhmen hen: Böhmen, Slesien, de Lausitz un Moravien höörn dor to. De Inwahners vun Böhmen hefft den reformeerten Kurförsten Frerich V. vun de Palz to'n König wählt. Frerich is de Swiegersöhn vun den engelschen König ween. Dor hett sik den ok de Kurförst vun Bayern in den Striet inmengelt. Up düsse Aart hett sik de Striet över ganz Düütschland hen utbreedt'.

De dartigjöhrige Krieg kann indeelt weern in veer besunnere Afsnitten.

De protestantsche Adel vun Böhmen hett Kaiser Ferdinand II. sien Rechten up den Throon in Böhmen upseggt. Frerich V. vun de Palz is dormols as möglichen König vun Böhmen ankeken wurrn. Sien Swiegervadder weer de engelsche König Jakob I.. He meen, Frerich scholl dor bloß de Fingers vun laten. Man Frerich sien Ohm Moritz vun Oranien hett em Moot maakt un seggt, he scholl dor man bigahn.^[1]. Moritz wüss ganz genau, dat de Habsborgers sik nie nich up Frerich as König vun Böhmen inlaten döen. Man he stünn sülms in Striet mit de Spaanschen Habsborgers un woll jem en extra Problem geven, för den Fall dat de Twöfjöhrige Freden in de Nedderlannen nich verlängert weern scholl. Vunwegen dat de düütschen Habsborgers achter de spaanschen Habsborgers stünnen, keem Moritz dat goot to Pass, wenn dat in dat Riek Krieg geven dö. He hett sien Neffen un ok den düütschen Protestantenbund finanzielle un militäär'sche Stöhn anboden. Al gau is denn ok de Krieg utbraken. Man al in'n November 1620 hett de kaiserliche Armee de upsternaatschen Böhmen in de Slacht bi den Witten Barg slahn. Dor weer wiss de achtste Deel vun de Böhmen ehre Armee Nedderlänners oder tominnst betahlt vun de Republiek vun de Seven Vereenigten Nedderlannen. Na düsse Slacht seet Ferdinand II. wedder stevig in'n Saddel. Frerich de V. möss utkniepen na siene Heimat, na de Palz.

De Krieg keem nu na de Palz hen. Frerich V. is up egen Grund vun kaiserliche Truppen unner Tilly slahn wurrn. Sien Land is em denn wegnahmen wurrn un Ferdinand II. hett dat an sien Macker Maximilian I. vun Bayern geven. Frerich möss utbüxen na de Nedderlannen. In de Geschicht is sien Naam bekannt as „de Winterkönig“, vunwegen dat he bloß man en Winter lang in Böhmen regeern dö.

 

De Kurförst hett Stütt un Stöhn söcht bi siene Familie. Sien Neffen weer König Christian IV. vun Däänmark. De woll em woll helpen. So keem Däänmark in den Dartigjöhrigen Krieg. Unner düsse Umstänn woll de Hartog vun Bayern bi den Krieg nich mehr mitmaken. Nu möök sik Albrecht vun Wallenstein an den Kaiser ran. He slöög de Dänen 1626 in de Slacht bi Lutter. Dormols hefft de Dänen ehre Länner in Jütland, Sleswig, Holsteen un verschedene Öörd an de Oostsee verloren. In dat Johr 1629 hefft de Dänen düsse Gemarken torüch kregen, man se mössen dor verspreken, dat se sik vun nu af an nich mehr mit de Angelegenheiten vun dat Riek befaten wollen.

Mit düssen Afsnitt güng dat los, as Gustav II. Adolf vun Sweden in dat Johr 1630 den Krieg an dat Huus Habsborg verklaren dö un sien Truppen in Düütschland infallen döen. Ofschoonst Sweden en protestantsche Macht weer, wüssen de Sweden, dat dat kathoolsche Frankriek mit sien Kardinal Richelieu achter jem stünn. Richelieu harr dat dor up afsehn, dat de Habsborgers ehre Macht nicht to groot weern konn. Dor hett he de Sweden üm stütt'. Midderwielen weer Albrecht vun Wallenstein, de in den däänschen Afsnitt vun den Krieg so'n groten Feldherrn ween weer, vun Kaiser Ferdinand II. afsett' wurrn. Siene groten Armeen harrn allerhand Schaden torüchlaten un de Landgöder utplünnert, as se dör den Kaiser siene Gemarken un dör annere kathoolsche Länner dörtagen weern. Nu harrn sik de Försten beklaagt bi den Kaiser un se sünd höört wurrn. Vun dor af an hett General Tilly den Kaiser siene Armee anföhrt. Tilly hett verscheden Molen erkennen mösst, dat Gustav II. Adolf em in Saken vun de Strategie över weer. In de Slacht bi Lech is he in dat Johr 1632 döödlich verwunnt wurrn. Noorddüütschland is in de Hand vun de Sweden un ehre Bundsgenoten fullen.

 

Nu beed de Kaiser Wallenstein, he müch doch wedder den Harnsch antrecken un versöken, dat Glück in den Krieg üm to dreihen. In de Slacht vun Lützen sünd de Sweden un Wallenstein sien Heer in’n November 1632 tosamendunnert. Woll sünd de Sweden den Kaiser siene Suldaten över ween, man de Sweedsche König is bi de Slacht ümkamen. Wallenstein hett nu mit den Kaiser siene Fienden verhannelt. Vunwegen dat de Kaiser dat spitz kreeg un meen, Wallenstein speel dubbelt Speel, hett he em 1634 in Eger ümbringen laten. Nu weer de Nafolger vun den sweedschen König siene Dochter Christina, un de weer eerst sess Johre oold. Dor hett de Raat vun dat Riek unner Kanzler Graaf Axel Oxenstierna dat Leit vun de Regeern in de Hand nahmen. Oxenstierna hett bit 1635 ok den Krieg anföhrt. In dat Johr hett dat Kurförstendom Sassen in den Verdrag vun Prag en Sunnerfreden mit de Habsborgers afslaten. Dor hett Richelieu, wat de Baas vun de franzöös’sche Regeern weer, meent, he möss nu düütlich seggen, up wat vun Siet he stünn, un verklaar den Kaiser den Krieg. In düssen Momang weer de Krieg keen Krieg twuschen Protestanten un Kathoolsche mehr. Dat protestantsche Sweden un dat Kathoolsche Frankriek stünnen nu in den Krieg up een Siet. Hartog Bernhard vun Sassen-Weimar hett 1635 den Böverbefehl över de franzöös’schen Truppen övernahmen.

Vörmann in de Koalitschoon gegen de Habsborgers sünd nu de Franzosen ween. De Krieg weer nu allerwegens in Europa togange. Mol afsehn vun en paar Molen, wo ehre Truppen in Frankriek den Gegenspeler över weern, güng de Sake nich goot för de Habsborgers. 1643 slump dat de Franzosen unverwohrens in de Slacht bi Rocroi an de egene Noordgrenz, de Spaniers unner to kriegen. Dor hett Frankriek de Övermacht up den Kontinent mit in de Hand kregen. In de neegsten 60 Johre scholl dat dor ok bi blieven. Al 1640 güng dat los un de Fienden verhanneln över en Freden, man dat duer denn doch noch bit 1648, bit de Freden vun Westfalen afslateh wurrn is in Ossenbrügge un Mönster. Dor weer de Krieg afsluuts mit to Enne.

Amenne harr de Kaiser den groten Deel vun siene Macht verloren un dat Hillge Riek weer wiethen upspleten. Eerst in den Tweeten Weltkrieg hett dat in Düütschland wedder en Krieg geven, wo dat Land so wööst bi wurrn is, wo so grote Slachten slahn wurrn sünd, so veel Lüde Hunger lieden mössen un an Süken storven sünd.

För Frankriek stünn de Döör nu wiet apen un dat konn sik upstellen as gröttste Macht vun Europa. Sweden hett för de neegsten 60 Johren grote Deelen vun Noorddüütschland regeert.

• Projekt „Westfälischer Friede“ (u. a. mit den Textbänden der 26. Europaratsausstellung „1648: Krieg und Frieden in Europa“, 1998/99)

1. ↑ De Republiek 1477-1806, J.I.Israel, Franeker, 1996, p. 516