Heerlen
| Gemeynde Heerlen (Haelder) | ||
 |
| |
| (Vlagge van Heerlen (Haelder)) | (Wåpen van Heerlen (Haelder)) | |
 Lokaty van de gemeynde Heerlen (Haelder)
| ||
| Informaty | ||
| Provincy | Limbörg | |
| Höyvdplaatse | Heerlen | |
| Geografy en bevolking | ||
| Uppervlakde - Land - Water |
60,06 km² 57,00 km² 3,06 km² | |
| Inwoaner Bevolkingsdichtde |
118.378 (1 juli 2007) 2104 inw./km² | |
| Koordinaten | 50° 51′ N, 5° 41′ O
| |
| Oaverig | ||
| Belangryke weagen | A76, A79, N281 | |
| Netnummer | 045 | |
| Postkoden | 6400-6433 | |
| Officiele websteade www.heerlen.nl | ||
Heerlen (Limburgs: plaatselek Heële, elders Haelder of Haerle) is n stedelek darp en gemeente zuudoostelek van de Nederlandse previnsie Limburg. Heerlen is de grootste gemeente in de Oosteleke Mienstreke.
Heerlen mek deel uut van et bestuurleke samenwarkingsverband Parkstad Limburg, woar in totaal rundumme de 240.000 inwonners bunt. Et darp is doarmet et veerde in greutte van Limburg, noa Maastricht, Sittard-Geleen en Venlo. Vanof 2006 hef dizze in oppervlakte verholdingsgewies kleine regio et biezundere anzeen van plusregio.
Geskiednis
[bewark | bronkode bewarken]In de 19de eeuwe was Heerlen n vri-j of-eleagen darp. Heufdmiddel van bestoan was den laandbouw, goode an- en ofvoerweage waren der neet. As zi-j met den trein wollen goan, mossen zi-j eerst noar Simpelveld lopen um doar met den trein te goan. Zi-j konden in dee tied ok met de postkoare goan noar Valkenburg, Sittard of Aken. Pas in 1896 kwam de spoorliene Sittard - Herzogenrath klaor, dee an-elegd wodden deur den spoorlienbouwer Henri Sarolea, den later met de breurs Honigmann de leiding zol hebben van de Oranje-Nassaumienen.
Dee spoorliene was hard neudeg veur et winstgeavend maken van steenkool. In 1894 was al an-evangen met den anleg van de Oranje- Nassaumiene I, 1899-1974, dee vief joar later in uutvoering ging. Op Heerlens groandgebeed kwamen nog dree mienen: de Oranje-Nassau III (1917-1973) in Heerlerheide, Oranje-Nassau IV (1927-1966) in den Heksenbarg en Stoatsmiene Emma (1911-1973) in Treebeake (in dee tied groandgebeed van de gemeente Heerlen). De bevölking nam in korte tied unmundig too: van n darpjen met 6.646 leu in 1900 tot ne stad van 32.263 inwonners in 1930. Veur al dizze leu oet binnen- en butenlaand mossen huze, skolen, winkels en n zeekenhoes ebouwd wodden, weagen wodden an-elegd enzowieters, en dat alles in gans korte tied. Et is doarumme neet vrömd dat doar neet völle historiese huze bewoard bunt ebleaven. In de grote veraandering van darp noar stad vonden zi-j de olde huze neet meer passen in ne ni-jerwetse stad en doarumme hebt zi-j dee vort edoan. Anzichtbepoalend veur Heerlen in de mienbouwtied was den hogen skorsteen bi-j ne steenkollenmiene. Dizzen skorsteen wodden in de volksmund Langen Jan eneumd, en was van gans groten ofstaand al zichtboar.
Vandage
[bewark | bronkode bewarken]
In dizze tied kuj neet völle meer zeen van de olde steenkooltied van et darp. De steenbargen bunt of-egroaven en veraanderd in wonwieken of parken, de keultoorns en ok de grote skorstenen bunt noe vort egoan. Et schachthuus van den Oranje-Nassau I is nog et meest opvallende oaverbliefsel. Wonwieken dee veur den Tweeden Wealdkrieg bunt ange-egd, bunt nog altied spreakende getugen van dee markante tied uut Heerlens geskiednis. Den enigen oaver-ebleaven steenbarg in olden stoat (ok van heel Nederlaand) ligt an den raand van de Brunssemmerheide, moar wödt 'bedreigd' met ofgroaving, umdat doar kostboar zilverzaand under ligt.
Wal bunt nog hier en doar in Heerlen opvallende huze bewoard ebleaven dee herinnert an de tied dat Heerlen en de Oosteleke Mienstreke n greujgebeed was. In 1935 kwamen n zeer bereumd ewodden gebouw kloar, et Glaspaleis van opdrachtgeaver en lokalen winkelier Peter Schunck.
Noa joaren van verval en restaurasie is et Glaspaleis in 2004 wier in ebruuk enommen, noe as kultuurhuus. Et gebouw steet midden in et darp, umgeaven deur de dree centrale pleinen: Bongerd (Markt), Karkplein en Emmaplein. Et is n rieksmonnument en volgens n anwiezing van de Union of International Architects ene van de doezend belangriekste 20ste eeuwse huze in de weald. Doarnoast hebt hoes en restaurasie veule priezen ewonnen. Met et energiegebruuk was et hoes ziene tied veuruut. Al rap noa de ingebruuknoame blek dat de verwarming zelfs in den winter neet neudig was, umdat et as ne breujkassa warkt.
Den unmundig grote verhuzingen in mienwarkerstied hebt dertoo eleid dat de gemeenschop van Heerlen ingriepend veraanderd is. Andere Limburgers markt dit veural an den toostand van den taal: nargens anders in Nederlaands Limburg nömp et ploatselek dialekt zonne unbedudende plaatse in, al is et Heerlens nog neet vort egoan. Et Nederlaands dat doar esproaken wödt is wal heel arg deur et Limburgs beïnvleud.
Bezeensweerdig
[bewark | bronkode bewarken]
Musea
[bewark | bronkode bewarken]- De Stadsgalleri-je Heerlen in et Glaspaleis - et gemeentelek museum veur ni-jerwetse en ni-je kunst.
- Et Thermenmuseum - uut-egroaven oaverbliefselen van de olde Romeinse thermen en kiekdagen
- Et Nederlandse Mienmuseum - oaver de Limburgse kollenmienen
Geleuf
[bewark | bronkode bewarken]Heerlen is sinds olde tieden n rooms-katholiek bolwark. Et vormt n zelfstaandig dekenoat binnen et Bisdom Roermond. De Pancratiusparochie is de heufdparochie. Den biskop van Roermond van vandage, Frans Wiertz, wodden in 1991 tot pastoor-deaken van dizze parochie beneumd.
Uutgoande verwiezingen
[bewark | bronkode bewarken]
| Provinsie Limburg |  | ||
|---|---|---|---|
|