Heed (laandschap)

De grote en bargachtige "Elspeetse Heed" tussen Elspeet en Vierhouten

Heed is n laandschapvorm dat veural besteet uut dwargstruken van de heedfamilie en de kreiheedfamilie. Heed kömp veur in veul delen van de wereld, mer verdwient rap en wördt in Europa as zeldzaam ezien. Behalven in Nederlaand en België greuit t mit name in de kuststrook van West-Europa, t Verenigd Koninkriek en Ierlaand. t Is n typiese plaantensoort dat zich thuusveult in streken mit n zeeklimaot, mit n hoge luchtvochtigheid, niet al te warme zoemers en gien strenge wienters.

De natuurlike verspreiding van heed besteet uut ontkalkte delen van t (duunlaandschap) (veural in Noord-Nederlaand), gebargtes boven de boomgrens en de raanden van hoogvenen. De heed in t binnenlaand is n kultuurlaandschap ontstaon deur t verdwienen van voedingsstoffen deur begrezing en t aofplaggen van zaanderige gronden. Uut stuufmeelonderzeuk is ebleken dat der oek in t binnenlaand altied wel heed veurkwam, mer de grote boomloze heedvelden en de zaandverstuvingen bin ontstaon deurdat meensen in de middeleeuwen meer schapen bin gaon houwen.

Verspreiding

In Nederlaand koemen heedvelden veur op zaandgronden (oostelik Frieslaand, Zuudoost-Groningen, Drenthe, Overiessel, Gelderlaand, oostelik Utrecht, t Gooi, Noord-Braobaant, Noord- en Zuud-Limburg, de Waddeneilaanden en in de kalkarme duungebieden in t noorden van Bargen in Noord-Hollaand.

Bie onze zujerburen in Vlaanderen koemen heedvelden veur in de Kempen (in de provinsies Antwarpen en Limburg), en beparkt in West-Vlaanderen (in Houtlaand en Meetjeslaand). In Wallonië kömp heed veur in de Hoge Venen. Verschillende toponiemen (La Bruyère, La Heydt (bie Weerst), Heid des Pairs (Spa), sur les Heids (Barchon), la Grande Bruyère de Blaton) wiezen op deels verleuren egaone heedgebiejen.

Plaanten

De dreuge heed is grotendeels begreuid mit bezemheed (Calluna vulgaris) en bochtige smele (Deschampsia flexuosa). Veerder koemen der oek korsmossen veur zo as rendiermos- en bekertjesmos. Kenmarkende struken bin de brem (Cytisus scoparius) en de jeneverbezen (Juniperus communis). Veural op de Waddeneilaanden, en veerder in t noorden van Nederlaand en op de Veluwe kömp oek kreiheed (Empetrum nigrum) veur.

Bie de vochtige heed bin de dopheed (Erica tetralix) en de pupenstro (Molinia caerulea) de dominantste soorten. Aandere soorten van de vochtige heed bin t vliegevangertjen (Drosera rotundifolia), de gagel (Myrica gale), de klokjesgensiaan (Gentiana pneumonanthe) en de benebreek (Narthecium ossifragum).

Bie de vennen en hoogvenen op de heed zie'j n bonke amparte plaanten.

Dieren

n Jonge zaandeverdesse te herkennen an de oogvlekjes

Veur de beesten van de heed is de struktuur van petansie. t Karakter van de heed mut open ween, mer plekken mit open zaand, pupenstro en wat bomen en struken die verspreid staon, biejen de dieren n grotere keuze an mikromilieu um te zunnen of te schulen, as grote uniforme stukken heed. As der dooie bomen op de heed blieven liggen schept t oek goeie milieus veur alderhaande amparte dieren. t Zunnige en warme mikroklimaot van de heed is van grote petansie veur de anwezige reptielen en insekten.

Heed is veural belangriek veur reptielen zo as de zaandeverdesse, de levendbaorende everdesse, de bliende slange, de gladde slange, de ringslange en de adder. Adder en levendbaorende everdesse hebben n veurkeur veur vochtige heed. De zaandervedesse en de gladde slange koemen zwat allinnig veur op heedvelden. Aofhankelik van de dreugte van de heed koemen der oek veule amfibieën veur, zo as heedkikker, brune kikker en rogstreeppadde.

Op de heed he'j aordig wat amparte insektesoorten, zo as t heurentjen, de biejenwolf, sluupvliegen, miereleeuw, zaandbiejen, mestkevers en alderhaande soorten sprinkhaonen en vlinders.

De beesten bin vertegenwoordigd in de vorm van haozen, knienden, reeën en harten, vossen en verschillende soorten muzen.

Wat voegels angeet mu'j denken an de zwat uutestörven korhoenders, de weer toenemende nachtzwaoluw, de roodborsttapuit, de boompieper en de veldleeuwerik. De klapikster is n klauwiersoort die oek flink in antal achteruutegaon is deurdat de heedoppervlakte aofeneumen is en deur de achteruutgang van de rest van t boeren open laandschap.

Geschiedenisse

De heedvelden ontstungen an t einde van de middeleeuwen. De aofelegen gebiejen wördden overdag begreesd deur schapen die snaas in de stalle bleven, waorvan de bojem jaorliks mit varse heedplaggen bedekt wördden. De stalmest wördden jaorliks naor de akkers ebröcht, die daordeur zeutjesan hoger wördden. Disse vorm van laandbouw mit de kenmarkende esdarpen en heerdgangen bleef tot t einde van de 19e eeuw bestaon. In 1898 was nog ruum 20% van t oppervlakte van Nederland "weuste grond" en t bestung veurnamelik uut heed.

De uutviending van kunstmest zörgden veur n legere behoefte an schapenmest en maakten t meugelik de heedvelden tot laandbouwgrond te ontginnen. Daornaost wördden veule heedvelden in bos ummezet. Spesiaal mit dit doel wördden staotsbosbeheer op-ericht. Ongeveer tegeliekertied ontstung de belangstelling veur de heed bie natuurbescharmers. As gevolg hiervan zag staotsbosbeheer aof van de bebossing van weerdevolle heedvelden en kocht Natuurmonumenten grote heedgebiejen, waoronder de Kampina en Brunssummerheed. An t einde van de 20e eeuw bestung nog minder as 1% van Nederlaand uut heed. Behalven de militaere oefenterreinen bin zwat alle overebleven heedvelden noen eigendom van Staotsbosbeheer, de Verenigige Natuurmonumenten en de provinsiale Laandschappen.

Vandage de dag

Bedreidingen

Heed in Nederlaand kömp tegenswoordig steeds meer onder drok te staon, onder aandere deur rekreasie en militaere aktiviteiten. Mer oek deurdat der alsmar meer behoefte is an ruumte veur wegen, bebouwing en industrie. Deur de opkomst van de industrie, intensieve veeteelt en t verkeer vanaof de jaoren 1950 is de uutsteut van stikstofoxiden en zweveldioxideverbiendingen heel arg toe-eneumen. Vanaof t begin van de jaoren 70 kwam hier vanuut de laandbouw nog n grote toename van de ammoniakuutsteut bie. Op ekosysteemnivo leiden dit tot n toename van voedingstoffen en verzuring. Dit hef n negatief effekt ehad op t klassieke heedbeeld zo a'w t van "vrogger" kennen. De heed is verschrikkelik an t vergrezen. Oek bin veule van de krujensoorten, korsmossen en mossen an t verdwienen. Disse aofname van de plaantendiversiteit hef drekte gevolgen de dierenwereld. Op de heedvelden wörden bieveurbeeld veule minder vlindersoorten an-etröffen as eerder.

Beheer

t Beheer van de overblievende heedvelden is veural van de meens aofhankelik. Hierveur is t schaap n goeie hulpe um de heed te onderhouwen. De beste maniere um de heed kort te houwen is deur t op bepaolde tiejen te plaggen. Mer disse maniere is te duur en wördt daorumme vake niet edaon, mit as gevolg dat veule heedvelden "vergrezen" mit plaanten zo as de bochtige smele (Deschamsia felxuosa) en de pupenstro Molinia caerulea.

n Aandere methode is t aofbraanden van de heed. t Braanden wördt veural toe-epast as beheersmaotregel op terreinen van Defensie waor plaggen risiko's oplevert vanwegen meugelike munisieresten. Veur veule diersoorten is dit natuurlik schaolik, mer n sprinkhaone as de kleine vrattenbieter kömp allinnig veur in op heedterreinen die op disse maniere beheerd wörden.

Op grote schaole plaggen kan arg naodelig ween veur de fauna, umdat de struktuur van t terrein arnstig an-etast wördt. t Mut dan oek mit maote gebeuren en op n kleine schaole. Zolange as de heed niet te arg vergreest is t oek goed meugelik um van tied tot tied wat opslag van bomen vort te haolen. Oek te veule begrezing is merakels schaolik veur de typiese heedfauna. Disse dieren geven de veurkeur an n struktuurrieke umgeving waorin naost de wat ouwere heed oek pupenstro en wat struken en open plekjes bin.

Heed as halfnatuurlik laandschap

Heed op de zaandgronden in t binnenlaand is n oud en deur de eeuwen evormp halfnatuurlik laandschap. t Is as laandschapstype deur de meens beïnvleud; de deur meensen eleien begrezing was namelik n veule meer as de van nature veurkoemende begrezing. Onder invleud van de van nature veurkoemende begrezing zollen n antal heedgebiejen geheel of gedeeltelik overgaon in aandere, komplexere ekosystemen zo as n mengeling van greslaand en bos. De heed is namelik n vrie eenvoudig (leger) ekosysteem waor, as de umstaandighejen daor goed veur bin, gres en bomen zullen greuien. Op disse maniere bin oek veule heedgebiejen in Nederlaand verdwenen. Tegenswoordig wördt mit veule begrezing deur bieveurbeeld kuddes schapen, Schotse hooglaanders en wilde peerden de heed redelik goed open ehöllen, en kriegen grezen en bomen gien permanente vat op t gebied. n Aandere meenselike ingrepe um de heed in staand te houwen is t aofbraanden van heedgebiejen.

Natuurlik is liekewels n relatief begrip; der bin zat aandere natuurtypen in Nederlaand die oek niet natuurlik bin. Zo bin veeruut de meeste bossen in Nederlaand ontstaon deur anplaant; disse bossen dienden as produksiebos of as jachtgebied. Oek leegveenmoerasgebiejen en vennengebiejen bin vake niet helemaole natuurlik ontstaon, of wörden ten minsen deur meenselik ingriepen in staand ehöllen. Daorbie vergeleken löt de beheersvorm mit zwaore begrezing op de heed toch belangrieke overeenkomsten mit de oorspronkelike, natuurlike begrezing zien deur edelharten, elanden, oerossen enz. t Veurnaamste verschil is de verschraoling die ontstung deur t voortdurend verdwienen van voedingsstoffen, deurdat de schapenmest en aofeplagden heed verzameld wördden um de akkers op de nenk te bemesten.