Ciéncia

Ciéncia ye tanto la:

• Ambestigaçon racional ó studo de la natureza, birado a la çcubierta de la berdade. Tal ambestigaçon ye nurmalmente metódica, ó de acordo cun l método científico– un porcesso de abaluar l coincimiento ampírico;
• L cuorpo ourganizado de coincimiento daprendido por la tal percura.

La Ciéncia ye l coincimiento ó un sistema de coincimientos que acaça berdades girales ó la ouperaçon de leis girales specialmente obtenidas i testadas atrabeç de l método científico. L coincimiento científico depende muito de la lógica.

Las árias de la ciéncia puoden ser classeficadas an dues grandes dimensones:

• Pura (l zambolbimiento de teories) contra Aplicada (la aplicaçon de teories a las necidades houmanas); ó
• Natural (l studo de l mundo natural) contra Social (l studo de l cumportamiento houmano i de la sociadade).

Por outras palabras, la palabra ciéncia giralmente ye qualquier campo sistemático de studo ó l coincimiento obtenido desse. Esse artigo cuncentra-se na defeniçon mais specífica.

Eisisten dues teories básicas ne l que respeita a la definiçon de l termo ciéncia:

De acordo cun l ampirismo, las teories científicas son oubjetibas, ampiricamente testables i que se puode predezir — eilhas predízen resultados ampíricos que puoden ser bereficados i possiblemente cuntradezidos.

Mesmo na tradiçon ampírica, hai que criar l debido cuidado para antender que "prediçon" refire-se al aparecimiento dun studo, mais de l que literalmente predezir l feturo. Por eisemplo, dezir "un paleontólogo puode fazer prediçones a respeito de l achado dun tipo de dinossauro" stá d'acordo cun l uso ampírico de la prediçon. Por outro lado, las ciéncias cumo la geologie ó meteorologie nun percisan ser capazes de fazer prediçones cirtas subre terramotos ó subre l tiempo para séren qualificadas cumo ciéncia. L filósofo ampírico, Karl Popper tamien argumentou que detreminada berificaçon ye ampossible i que la heipótese científica puode ser solo falseable (falsidade).

L Positibismo, ua forma de ampirismo, defende la outelizaçon de la ciéncia, tal cumo ye defenida pul ampirismo, a fin de gobernar las relaçones houmanas. An cunsequéncia a la sue afiliaçon próssima, ls termos "positibismo" i "ampirismo" son an giral ousados antercambialmente. Ambos ténen sido oubjetos de críticas.

An cuntraste, l rialismo científico define ciéncia an termos de la ontologie: la ciéncia se sfuorça an eidantificar fenómenos i antidades ne l meio, sous poderes causais, ls mecanismos atrabeç de ls quales eilhes eisercen esses poderes i las fuontes desses poderes an termos de la strutura de las cousas ó natureza anterna.

• W. B. Quine demunstrou la ampossiblidade de eisistir ua lenguaige de oubserbaçon andependiente de la teorie, l que torna l cunceito de testar teories cun fatos un "nun porblema".
• Las oubserbaçones son siempre carregadas de teories. Thomas Kuhn dixo que la ciéncia siempre ambolbe "paradigmas," grupos de regras, práticas i prEimissas (giralmente sin cuorpo) i essas trasiçones, dun paradigma pal outro, giralmente nun ambolben berificaçon ó falsidade de teories científicas. Para alhá desso, el dixo que la ciéncia nun atuou storicamente cun la acumulaçon custante de fatos, cumo l modelo ampirista diç.

Ls termos "modelo", "heipótese", "lei" i "teorie" ténen seneficados defrentes an ciéncia i na lenguaige coloquial. Ls cientistas ousan l termo modelo cul sentido de la çcriçon de algo, algo que puoda ser ousado para fazer prediçones que possan ser testadas por spriéncias ó oubserbaçon. Ua heipótese ye ua cuntençon que (inda) nun fui bien ambasada nin probada atrabeç de spriéncia. Ua lei física ó ua lei de la natureza ye ua generalizaçon científica baseada an oubserbaçones ampíricas.

La palabra teorie ye mal antendida percipalmente puls nun porfissionales. La outelizaçon quemun de la palabra "teorie" refire-se a la eideia que nun ténen probas fuortes ó base; defrentemente, ls cientístas giralmente ousan essa palabra para se referir als cuorpos de eideia que fázen prediçones specíficas. Dezir "la maçana caiu" ye narrar un fato, anquanto que la teorie de la grabitaçon ounibersal de Newton ye un cuorpo de eideias que premite que l cientista splique por que la maçana caiu i faç prediçones subre outros oubjetos que caien.

Ua teorie specialmente fruitífera que ten subrebibido al teste de l tiempo i ten ua grande quantidade de eibidéncias apoiando-na ye cunsidrada cumo "probada" ne l sentido científico. Alguns modelos ounibersalmente aceites cumo la teorie heiliocéntrica i la teorie atómica stan tan bien stablecidas que ye ampossible eimaginá-las cumo sendo mintira. Outras, cumo la relatibidade, l eiletromagnetismo i la eiboluçon biológica ténen subrebibido a testes ampíricos rigorosos sien séren cuntradezidas, mas nun hai garantie de que eilhas nun seran un die sustituidas. Teories mais recentes cumo la teorie de la rede puoden dar eideias promissoras, mas inda nun recebírun l mesmo nible de eisame.

Ls cientistas nunca falan an coincimiento abseluto. Defrentemente de la proba matemática, ua teorie científica "probada" stá siempre abierta a la falseabelidade se nuobas eibidéncias fúren apersentadas. Até las teories mais básicas puoden tornar-se amperfeitas se nuobas obserbaçones stubíren ancunsistentes cun eilhas.

La lei de la grabitaçon de Newton ye un famoso eisemplo dua lei que nun puode ser sustentada an spriéncias ambolbendo mobimientos an belocidades próssimas a la de la luç ó an prossimidade a campos grabitacionales fuortes. Fura dessas cundiçones, las Leis de Newton cuntinan sendo un eicelente modelo de mobimiento i grabidade. Por causa de las bases de la relatibidade giral para todos ls fenómenos de las Leis de Newton i outros, la relatibidade giral ye agora bista cumo la melhor teorie.

La eificácia de la Ciéncia tornou a un assunto filosófico. La filosofie de la ciéncia percura antender la natureza, la justificaçon de l coincimiento científico i sues amplicaçones éticas. Ten sido defícele dar ua splicaçon de l método científico que puoda serbir para çtinguir la ciéncia de la nó-ciéncia.

La Matemática ye eissencial para muitas ciéncias. La funçon mais amportante de la matemática na ciéncia ye l papel que eilha ten na spresson de modelos científicos. Medidas de recuolha i oubserbaçon, bien cumo criar heipóteses i prebenir, giralmente percisan modelos matemáticos i ua grande outelizaçon de la matemática. Ls ramos de la matemática mais outelizados na ciéncia ancluen l cálclo i la statística, apesar de cada ramo de la matemática tener aplicaçones, mesmo árias "puras" cumo la teorie numérica i la topologie. La matemática stá mais na Física, i menos an química i alguas ciéncias sociales.

Alguns pensadores míran ls matemáticos cumo cientistas, cunsidrando las speriénciass físicos cumo nun eissenciales ó las probas matemáticas cumo eiquibalentes a spriéncias. Outros nun miran la matemática cumo ciéncia, yá que eilha nun pide testes sprimentales de las sues teories i heipóteses. An todo causo, l fato de que la matemática ye ua ferramienta útele na çcriçon de l ouniberso ye ua queston de la Filosofie de la Matemática.

Bei: Eugene Wigner, The Unreasonable Effetiveness of Mathematics in the Natural Sciences.

Richard Feynman dixo "La Matemática nun ye rial, mas sinte-se rial. Adonde ye esse lugar?", anquanto que la definiçon faborita de Bertrand Russell subre la matemática ye "l assunto ne l qual nunca sabemos de l que stamos a falar nin se l que stamos a dezir stá bien."*

La ciéncia nun se cunsidra duonha de la berdade abseluta i anquestionable. A partir de l racionalismo crítico, todas las sues berdades puoden ser cobradas, para esso basta solo un pingo de eibidéncia. La sue forma de oubtener coincimiento ye mui mais guapa i prática acumparada a outras que hoije son mais populares i sous resultados son tamien suprendentes.

D'acordo cun l ampirismo, la ciéncia nun faç rialmente nanhue declaraçon subre cumo la natureza "ye; la ciéncia puode solamente tirar cunclusones a respeito de nuossas oubserbaçones de la natureza. Tanto ls cientistas cumo las pessonas que aceitan la ciéncia aceitan ls resultados de las oubserbaçones, eibitando amponer la rialidade sous deseios i nun superstimando l sou papel an eilha mesma.

La ciéncia nun ye ua fuonte de julgamientos de balores subjetibos, inda que ciertamente puoda tratar de causos de ética i política pública al anfatizar las probables cunsequéncias de las aciones. L que alguien porjeta a partir de heipóteses científicas atuales mais racionales, indo por outros reinos de antresse, nun ye un tópico científico i l método científico nun oufrece qualquier ajuda para quien deseia fazer-lo desse modo. La justeficatiba científica (ó refutaçon) para muitas cousas ye, al cuntrário, muitas bezes eisegida. Claro que l balor de ls julgamientos son parte de la ciéncia. Por eisemplo, ls balores berdadeiros i l coincimiento de la ciéncia.

L oubjetibo por trás ó perpósito de la ciéncia pa la sociadade i pessonas ye l de porduzir modelos úteles de la rialidade. Ten-se dezido que ye ampossible fazer anferéncias de ls sentidos houmanos que rialmente çcríben l que "ye". Por outro lado, cumo dezido, la ciéncia puode fazer prediçones baseadas an oubserbaçones. Essas prediçones giralmente ajudan la sociadade ó pessonas houmanas que las outelizan, por eisemplo, la física Newtoniana, i an causos mais stremos la relatibidade, premite-mos predezir qualquier cousa de l eifeito dun mobimiento que ua bola de bilhar tenerá an outras até cousas cumo trajetórias de sondas spaciales i satélites. Las ciéncias sociales permite-mos predezir (cun percison lhemitada até agora) cousas cumo la turbuléncia eiquenómica i tamien para antender melhor l cumportamiento houmano a fin de porduzir modelos úteles de la sociadade i trabalhar mais cula spriéncia cun políticas gobernamentales. La Química i la Biologie juntas ténen trasformado la nuossa halbelidade an ousar i predezir reaçones i cenários químicos i biológicos. Ne ls tiempos modernos, essas deciplinas científicas segregadas (mais las dues redadeiras) stan a ser mais outelizadas juntas cul perpósito de porduzir modelos i ferramientas mais cumplexas.

An resumo, la ciéncia porduç modelos úteles; que mos premíten fazer prediçones mais úteles. La ciéncia tenta çcrebir l que ye, mas eibita tentar detreminar l que ye (l que ye ampossible para rezones práticas). La ciéncia ye ua ferramienta útele… ye un cuorpo crecente de antendimiento que mos premite eidantificarmo-mos cun mais eificácia cun l meio al nuosso redror i a melhor modo de mos adatar i eiboluir cumo un todo social assi cumo andependientemente.

L andibidualismo ye ua suposiçon tácita persente an muitas bases ampíricas de la ciéncia que trata la ciéncia cumo se eilha fusse solo ua forma dua sola pessona cunfrontar la natureza, testar i predezir heipóteses. De fato, la ciéncia ye siempre ua atebidade coletiba cunduzida por ua quemunidade científica. Esso puode ser demunstrado de bárias maneiras, talbeç l resultado mais básico benido de la ciéncia seia quemunicada cun la lenguaige. Anton, ls balores de las quemunidades científicas dan balor a la ciéncia que eilhas pordúzen.

La ciéncia ye praticada an ounibersidades i outros anstitutos científicos assi cumo ne l campo; por si solo ye ua bocaçon sólida na academie, mas tamien ye praticada por amadores, que normalmente agarran-se na parte de oubserbaçon de la ciéncia.

Trabalhadores de laboratórios de pesquisa de ampresas tamien fázen ciéncia, inda que ls sous resultados séian giralmente cunsidrados segredo de mercado i nun son publicados an jornales públicos. Cientistas de ampresas i ounibersitários giralmente ajudan-se, inda que nas ounibersidades fágan mais pesquisas básicas i las ampresas aplícan las sues çcubiertas an ua tecnologie de antresse de la ampresa.

Pessonas ambolbidas ne l campo de la eiducaçon de la ciéncia dízen que l porcesso de la ciéncia ye rializado por todas las pessonas quando daprénden subre l sou mundo.

Ls métodos de la ciéncia son tamien praticados an muitos lhugares para chegar a metas. Por eisemplo:

• Cuntrole de culidade an fábricas (por eisemplo, un microbiólogo an ua fábrica de queiso faç cun que las culturas téngan las speces apropiadas de batérias).
• Oubtençon i porcessamiento de eibidéncias de la cena de l crime (forense).
• Monitorizaçon cunforme a las leis ambientales.
• Rializaçon de testes médicos para ajudar ls médicos a abaluar la salude de sous doentes.
• Ambestigaçon de causas dun zastre (cumo caer ua puonte ó acidente aéreo).

• Biomedecina
• Anfermaige
• Fonoaudiologie
• Medecina
  • Anatomie
  • Dermatologie
  • Farmacologie
  • Fisiologie
  • Ginecologie
  • Eimunologie
  • Medecina anterna
  • Neurologie
  • Ouftalmologie
  • Patologie
  • Psicopatologie
  • Pediatria
  • Psiquiatria
  • Radiologie
  • Toxicologie
• Medecina de la Cunserbaçon
• Medecina Beterinária
• Fitopatologie
• Nutriçon
• Oudontologie

• Astronomie
• Física
  • Acústica
  • Astrodinámica
  • Astrofísica
  • Balística
  • Biofísica
  • Cosmologie
  • Criogenie
  • Dinámica
  • Dinámica de fluidos
  • Dinámica de beiclos
  • Stática
  • Stado sólido
  • Física atómica, física molecular i ótica
  • Física cumputacional
  • Física de la matéria cundensada
  • Física de partículas (ó Física de Alta Einergie)
  • Física de polímeros
  • Física de l plasma
  • Física de l materiales
  • Física matemática
  • Física nuclear
  • Mecánica
  • Ótica

• Química
  • Bioquímica
  • Eiletroquímica
  • Spetroscopia
  • Stereoquímica
  • Ciéncia de l materiales
  • Química analítica
  • Química cumputacional
  • Química física
  • Química einorgánica
  • Química ourgánica
  • Química quántica
  • Termoquímica

• Ciéncias de la Tierra
  • Climatologie
  • Geodesie
  • Geofísica
  • Geografie
  • Geologie
  • Geomorfologie
  • Geoquímica
  • Glaciologie
  • Hidrologie
  • Heidrogeologie
  • Limnologie
  • Meteorologie
  • Mineralogie
  • Ouceanografie
  • Paleontologie
  • Petrologie
  • Sismologie
  • Bulcanologie

• Biologie
  • Análeze cumportamental
  • Anatomie
  • Antropologie Física
  • Astrobiologie
  • Biofísica
  • Bioanformática
  • Biologie Celular
  • Biologie de l Zambolbimiento
  • Biologie Strutural
  • Biologie eibolutiba de l zambolbimiento ("Ebo-debo" ó Eiboluçon de l Zambolbimiento)
  • Biologie Marina
  • Biologie Molecular
  • Bioquímica
  • Botánica
  • Citologie
  • Cladística
  • Eicologie
  • Antomologie
  • Eipidemiologie
  • Eiboluçon (Biologie Eibolutiba)
  • Ficologie (Algologie)
  • Filogenia
  • Fisiologie
  • Genética (Genética de populaçones, Genómica, Proteómica)
  • Stologie
  • Eimunologie
  • Limnologie
  • Microbiologie
  • Morfologie
  • Neurociéncia
  • Ontogenia
  • Psicobiologie
  • Taxonomie
  • Toxicologie
  • Birologie
  • Zologie

• Stória
• Antropologie
  • Antropologie Física
    • Arqueologie
  • Antropologie cultural
    • Antropologie bisual
• Admenistraçon
• Arquibologie
• Biblioteconomie
• Cuntabelidade
• Dreito
• Eiquenomie
• Geografie
• Lenguística
  • Fonética
  • Fonologie
  • Morfologie
  • Semántica
  • Sintaxe
• Ciéncia de la Anformaçon
• Ciéncia Política
• Museologie
• Pedagogie
  • Eiducaçon Física (prática pedagógica)
• Psicologie
  • Análeze cumportamental
  • Neuropsicologie
  • Ontopsicologie
  • Psicobiologie
  • Psicofísica
  • Psicopedagogie
  • Psicologie Clínica
  • Psicologie Cognitiba
  • Psicologie de l Çporto
  • Psicologie de la Personalidade
  • Psicologie de la Religion
  • Psicologie de la Salude
  • Psicologie de la Sensaçon i antendimiento
  • Psicologie de l Zambolbimiento
  • Psicologie Eiducacional
  • Psicologie Sprimental
  • Psicologie Forense
  • Psicologie Houmanística
  • Psicologie Andustrial i Ourganizacional
  • Psicologie Social
  • Psicometrie
• Sociologie

• Ciéncias Cognitibas
  • Neurociéncia Cognitiba
  • Neuropsicologie
  • Psicolenguística
  • Psicologie Cognitiba
• Ciéncias de la Cumputaçon i de la Anformaçon
  • Biblioteiquenomie
  • Cibernética
  • Ciéncia de la Cumputaçon
  • Ciéncia de la Anformaçon
  • Lenguística cumputacional
  • Sistémica
• Ciéncia melitar
• Ciéncia Planetária
• Angenharie
  • Ciéncia de la Agricultura
  • Angenharie Biomédica
  • Angenharie Cartográfica
  • Angenharie Cebil
  • Angenharie de la Agricultura
  • Angenharie de la Cumputaçon
  • Angenharie de Lenguaige
  • Angenharie Eilétrica
  • Angenharie Mecánica

• Ciéncia Ambiental
• Química Ambiental

La palabra ciéncia ben de la palabra latina scientie, que quier dezir coincimiento; assi la frase scientia potentie st: coincimiento ye poder.

Até l Eiluminismo, la palabra ciéncia (ó la ourige an latino) querie dezir qualquier coincimiento grabado, sistemático ó eisato. Ciéncia, lougo, tubo l mesmo tipo de seneficado tan amplo cumo la filosofie tenie naquel tiempo.

Habie ua çtinçon antre, por eisemplo, "ciéncia natural" i "ciéncia moral", i la redadeira ancluíe l que chamamos de filosofie, i esso tenie ua çtinçon antre la "filosofie natural" i la "filosofie moral". Ne ls redadeiros tiempos, la "ciéncia" mostrou-se restrita al que questumaba ser chamado de "ciéncia natural" ó filosofie natural. La ciéncia natural puode ser inda dibedida an ciéncias físicas i ciéncias biológicas. La ciéncia social ye normalmente ancluída ne l campo de la ciéncia tamien.

Ls campos de studo son normalmente çtenguidos an "ciéncias hard" i "ciéncias soft", i essas palabras (a las bezes cunsidrados de pouco balor) son sinónimos de ls tenermos ciéncia natural i social (respetibamiente). Física, Química, Biologie i Geologie son todas formas de "ciéncias hard". Studos de antropologie, stória, psicologie, i sociologie son a las bezes chamadas de "ciéncias soft". Ls apuiantes dessa dibeson dízen que las "ciéncias soft" nun ousan l método científico, admíten eibidéncias anedóticas ó nun son matemáticas, todas somando ua "falta de rigor" als sous métodos. Ls ouponentes dessa debison de las ciéncias respónden que las "ciéncias sociales" an regra giral fázen sistemáticos studos statísticos an ambientes cuntrolados, ó que essas cundiçones son aderidas nin pulas ciéncias naturales (por eisemplo, la biologie cumportamental depende de l trabalho de campo an ambientes nun cuntrolados, la astronomie nun puode rializar spriéncias, solo oubserbar cundiçones lemitadas). Ls ouponentes dessa debison tamien dan atençon a que cada ua de las atuales "ciéncias hard" sofrírun ua parecida "falta de rigor" ne ls sous primórdios.

L termo "ciéncia" ye a las bezes ousado de forma pouco cumbencional para campos nuobos i anterdeciplinares que fázen uso de métodos científicos al menos an parte, i que an qualquier causo percisan sploraçones cun coutela i sistemáticas de sous assuntos, ancluindo la ciéncia de la cumputaçon, la ciéncia de la anformaçon i la ciéncia ambiental.

• Ourganizaçon i prática de la ciéncia: International Concil of Science (ICSU).
• Para antender cumo esses campos se tornórun l que son: Stória de la ciéncia.
• Ber tamien cientistas para listas de pessonas que atuan an cada un desses campos.

• Dibulgaçon científica
• Artes
• Ciéncia cuntrobersa
• Stória de la ciéncia
• Storiografie de la ciéncia
• Ciéncia lixo
• National Science Foundation (EUA)
• Ciéncia patológica
• Filosofie de la ciéncia
• Protociéncia
• Pseudociéncia
• Religion
• Ciéncia grande
• Cumputaçon científica
• Eiducaçon de la ciéncia
• Ampresa científica
• Erros cunceituales
• Materialismo científico
• Método científico
• Malas cunduta científica
• Reboluçon científica
• Ciéncia i tecnologie mediebal
• Ciéncia i religion
• Lista de cientistas
• Lista de publicaçones an ciéncia
• Lista de polémicas científicas
• Pesquisa einédita
• Cumprobaçon científica