[go: up one dir, main page]

Pergi ke kandungan

Seni bina masjid di Indonesia

Daripada Wikipedia, ensiklopedia bebas.
Masjid moden di Universiti Indonesia dengan bumbung bertingkat mengikut seni bina tradisional masjid yang terdapat di kepulauan Indonesia.

Seni bina masjid di Indonesia merujuk kepada tradisi seni bina masjid yang dibina di kepulauan Indonesia. Bentuk awal masjid, sebagai contoh, kebanyakannya dibina dalam gaya seni bina vernakular Indonesia bercampur dengan Hindu, Buddha atau elemen seni bina Cina, dan terutamanya tidak melengkapkan bentuk ortodoks elemen seni bina Islam seperti kubah dan masjid. Gaya seni bina vernakular berbeza-beza bergantung pada pulau dan wilayah.

Sejak abad ke-19, masjid-masjid mula menggabungkan lebih banyak gaya ortodoks yang diimport semasa era jajahan Belanda. Gaya seni bina pada era ini dicirikan oleh Indo-Islam atau elemen seni bina Moorish Revival, dengan kubah berbentuk bawang dan bilik kebal melengkung. Menara tidak diperkenalkan sepenuhnya sehingga abad ke-19, dan pengenalannya disertai dengan pengimportan gaya seni bina Parsi dan Uthmaniyyah dengan penggunaan Islam yang menonjol seni khat dan corak geometri. Pada masa ini, banyak masjid lama yang dibina dalam gaya tradisional telah diubah suai, dan kubah kecil ditambah pada bumbung berpinggul persegi.

Islam tersebar secara beransur-ansur di Indonesia dari abad ke-12 dan seterusnya, dan terutamanya pada abad ke-14 dan ke-15. Kedatangan Islam tidak membawa kepada pengenalan tradisi bangunan baru tetapi melihat peruntukan bentuk seni bina sedia ada, yang ditafsir semula untuk memenuhi keperluan umat Islam.

Seni bina Islam awal

[sunting | sunting sumber]
Astaka bertingkat di Bali (wantilan) ini mempunyai bentuk yang serupa dengan beberapa masjid terawal di Indonesia.

Walaupun kebanyakan struktur Islam terawal di Jawa dan hampir kesemuanya di Sumatera tidak bertahan,[1] terutamanya disebabkan oleh kesan iklim pada bahan binaan yang mudah reput, struktur kekal itu adalah tidak dianggap sebagai keutamaan untuk solat Muslim, kerana mana-mana kawasan yang bersih dan lapang boleh menampung solat berjemaah.[2]

Kebanyakan masjid Islam awal masih boleh ditemui di Jawa, dan gaya seni bina mengikut tradisi bangunan sedia ada di Jawa. Ciri-ciri Jawa seni bina Islam termasuk bumbung bertingkat, pintu masuk upacara, empat tiang tengah yang menyokong bumbung piramid yang menjulang tinggi, dan pelbagai elemen hiasan seperti finial tanah liat yang rumit untuk puncak bumbung. Bumbung bertingkat-tingkat berasal daripada bumbung meru bertingkat yang terdapat di kuil Bali. Beberapa seni bina Islam Jawa awal menyerupai era Majapahit candi atau pintu gerbang.[1]

Masjid tertua di Indonesia yang masih hidup agak besar dan dalam kebanyakan kes berkait rapat dengan istana.[3] Masjid tertua yang masih hidup di Indonesia ialah Masjid Agung Demak yang merupakan masjid diraja Kesultanan Demak, walaupun ini bukan struktur Islam tertua. Struktur Islam tertua di Indonesia adalah sebahagian daripada istana kerajaan di Kesultanan Cirebon, Cirebon. Kompleks istana mengandungi kronogram yang boleh dibaca bersamaan Saka 1454 CE. Istana Islam awal mengekalkan banyak ciri seni bina pra-Islam yang jelas kelihatan di pintu gerbang atau menara gendang. Istana Kasepuhan mungkin dimulakan pada zaman pra-Islam akhir dan terus berkembang semasa zaman peralihan Hinduisme-ke-Islam. Kompleks ini mengandungi petunjuk kepada peringkat proses perubahan secara beransur-ansur apabila Islam dimasukkan ke dalam seni bina Indonesia. Dua daripada ciri Hindu yang diterima pakai ke dalam Islam di Istana ialah dua jenis pintu masuk - portal berpecah (candi bentar) yang menyediakan akses ke pavilion penonton awam dan pintu ambang pintu (paduraksa' ') yang menuju ke gelanggang hadapan.[perlu rujukan]

Menara masjid pada asalnya bukan bahagian penting dalam masjid Indonesia.[1] Menara Masjid Menara Kudus dibina dalam gaya Jawa gaya kuil bata Hindu,[4] Menara ini tidak digunakan sebagai menara, tetapi sebagai tempat untuk bedug, sebuah gendang besar yang dipukul untuk panggilan sembahyang di Indonesia. Menara ini serupa dengan Menara Gendang kuil Hindu Bali yang dipanggil kul-kul. Ini mencadangkan kesinambungan zaman Hindu-Buddha yang lebih awal ke era Islam di Indonesia.[1]

Secara tradisinya, penubuhan masjid di Indonesia bermula dengan pembukaan atau pembelian tanah untuk masjid. Seterusnya ialah pembinaan pertama masjid, selalunya menggunakan bahan tradisional seperti buluh dan atap jerami. Masjid tersebut akhirnya akan dijadikan masjid kekal dan kemudiannya diperluaskan secara beransur-ansur untuk menampung jumlah penduduk yang semakin bertambah.[perlu rujukan]

Zaman penjajah

[sunting | sunting sumber]

Kubah dan gerbang runcing, ciri yang terkenal di Asia tengah, selatan dan barat daya tidak muncul di Indonesia sehingga abad ke-19 apabila ia diperkenalkan oleh Belanda pengaruh ke atas pemerintah tempatan. Ulama Indonesia mengenali pengaruh Timur Dekat apabila mereka mula melawat pusat-pusat Islam di Mesir dan India.[5]

Kubah di Indonesia mengikut bentuk kubah berbentuk bawang India dan Parsi. Kubah ini mula-mula muncul di Sumatera. Masjid Agung Kesultanan Riau di Pulau Penyengat ialah masjid tertua yang masih ada di Indonesia dengan kubah. Terdapat petunjuk bahawa Masjid Rao Rao di Sumatera Barat menggunakan kubah dalam reka bentuk awalnya.[6] Penggunaan kubah di masjid-masjid di Jawa adalah lebih perlahan daripadanya. berada di Sumatera.[6] Masjid berkubah tertua di Jawa mungkin Masjid Jami Tuban (1928), diikuti Masjid Agung Kediri dan Masjid Al Makmur Tanah Abang di Jakarta.[6]

Selepas merdeka

[sunting | sunting sumber]

Selepas penubuhan Republik Indonesia, banyak masjid lama yang dibina dalam gaya tradisional telah diubah suai dan kubah kecil ditambah pada bumbung berpinggul persegi. Mungkin ia dibina meniru pengubahsuaian serupa yang dibuat pada masjid utama di ibu kota wilayah berdekatan.[5]

Sejak tahun 1970-an, kesesuaian bangunan tradisional telah diakui secara politik, dan beberapa bentuk pinggul berlapis telah dikembalikan semula. Presiden Suharto menyumbang kepada trend ini pada tahun 1980-an dengan menghasut Yayasan Amal Bakti Muslim Pancasila yang memberi subsidi kepada pembinaan masjid-masjid kecil dalam masyarakat kurang sejahtera. Reka bentuk piawai bagi masjid-masjid ini termasuk tiga bumbung berpinggul di atas dewan sembahyang persegi, mengingatkan kepada Masjid Agung Demak.[5]

Hari ini, seni bina masjid di Indonesia terpisah daripada tradisi pelbagai peringkat masjid tradisional Jawa. Kebanyakan masjid di Indonesia hari ini mengikut pengaruh Timur Dekat cth. Seni bina gaya Parsi, Arab atau Uthmaniyyah.[perlu rujukan]

Mengikut wilayah

[sunting | sunting sumber]
Masjid Agung Demak, salah satu masjid tertua yang masih hidup di Indonesia, menunjukkan seni bina khas Jawa untuk masjid dengan bumbung bertingkat, gaya yang akan dicontohi di seluruh kepulauan Indonesia.

Masjid-masjid terawal di Jawa dibina pada pertengahan abad ke-15 dan seterusnya, walaupun terdapat rujukan awal kepada masjid-masjid di ibu kota Majapahit abad ke-14.[perlu rujukan]

Kebanyakan masjid terawal di Jawa biasanya mempunyai bumbung bertingkat. Sebuah serambi (serambi berbumbung) dipasang di hadapan masjid. Bilangan minimum peringkat ialah dua manakala maksimum ialah lima. Bahagian atas bumbung dihias dengan hiasan tanah liat yang dipanggil mustoko atau memolo. Kadangkala tingkat bumbung mewakili pembahagian kepada tingkat yang berasingan yang setiap satunya digunakan untuk fungsi yang berbeza: tingkat bawah untuk solat, tingkat tengah untuk belajar dan tingkat atas untuk azan.[8] Menara tidak diperkenalkan ke Jawa sehingga abad ke-19 sehingga di masjid satu tingkat, azan dibuat daripada 'serambi' yang dilampirkan. Tingkat bumbung tertinggi disokong oleh empat tiang utama, dipanggil soko guru. Di beberapa masjid tertua, salah satu tiang ini diperbuat daripada serpihan kayu yang disatukan dengan jalur logam (yang kepentingannya tidak diketahui).[perlu rujukan]

Di dalam masjid terdapat mihrab di kiblat dinding dan mimbar kayu. Ceruk mihrab diperbuat daripada batu bata dan sangat dihiasi dengan ukiran kayu dalam yang berasal dari seni pra-Islam kawasan itu.[8] Dinding kandang agak rendah dan dihiasi dengan mangkuk sisipan dan pinggan daripada China, Vietnam, dan tempat lain. Di tengah-tengah sebelah timur, terdapat sebuah pintu gerbang yang monumental. Beberapa masjid, seperti masjid di Yogyakarta, dikelilingi oleh parit.[8]

Ciri-ciri lain dari masjid-masjid awal ini ialah peristyle, halaman, dan pintu gerbang.[9]

Abad ke-17 Masjid Jami Indrapuri di Aceh.

Sama seperti masjid-masjid di Jawa, masjid-masjid Sumatera berkongsi sifat-sifat masjid Jawa. Sesetengah ahli antropologi menganggap tiada satu pun struktur Islam terawal di Sumatera terselamat.[1]

Di Aceh, masjid diraja adalah pusat penentangan bersenjata terhadap Belanda pada tahun 1870-an dan oleh itu musnah dalam pertempuran. Cetakan awal menunjukkannya sebagai struktur dengan bumbung berpinggul lebar serupa dengan masjid yang masih berdiri di kubu Sultan Iskandar Muda abad ke-17.[perlu rujukan]

Di Sumatera Barat, masjid, yang dikenali sebagai surau, menepati gaya tempatan dengan bumbung tiga atau lima tingkat yang sama seperti masjid Jawa, tetapi dengan ciri Minangkabau memprofailkan bumbung bertanduk. Bumbung disokong pada barisan tiang sepusat, selalunya memfokuskan pada sokongan pusat yang menjulang tinggi yang mencapai puncak bangunan. Beberapa masjid dibina di pulau-pulau di kolam buatan. Ukiran kayu tradisional Minangkabau boleh dilaksanakan di fasad.[5]

Banyak masjid di Pekanbaru dan Riau menggunakan bumbung tiga atau lima tingkat yang serupa dengan Sumatera Barat, tetapi dengan kekurangan profil bumbung 'bertanduk' yang menonjol. Ini memberikan rupa masjid ala Jawa tetapi dengan profil yang lebih tinggi.[perlu rujukan]

Kalimantan

[sunting | sunting sumber]
Sebuah masjid khas Banjar dengan bumbung puncak yang curam dan tiang.

Kerajaan Banjar di Kalimantan Selatan merupakan kerajaan Hindu pertama di Borneo yang memeluk agama Islam setelah menerima pengaruh daripada Kesultanan Demak di Jawa. Gaya seni bina masjid Banjar mempunyai persamaan dengan masjid-masjid kesultanan Demak, khususnya Masjid Agung Demak. Sepanjang sejarah, Banjar mengembangkan gaya seni binanya sendiri. Salah satu ciri utama masjid Banjar ialah bumbung tiga atau lima tingkat dengan bumbung atas yang curam, berbanding bumbung masjid Jawa yang agak rendah sudut. Ciri lain ialah ketiadaan serambi (serambi berbumbung) di masjid-masjid Banjar, ciri tradisional di masjid-masjid Jawa. Gaya masjid Banjar adalah serupa dengan masjid di Sumatera Barat dan mungkin berkaitan dengan contoh lain dari semenanjung Malaysia.[5]

Ciri-ciri lain ialah penggunaan kaki di beberapa masjid, bumbung berasingan pada mihrab, puncak bumbung dihiasi dengan finial dipanggil pataka (the mustoko/ Memolo Kesultanan Demak) diperbuat daripada kayu besi Borneo, hiasan di sudut bumbung dipanggil jamang, dan pagar di dalam perimeter kawasan masjid dipanggil kandang rasi. Satu lagi perbezaan dengan masjid-masjid di Jawa ialah masjid-masjid Banjar tidak mengandungi serambi (serambi berbumbung), ciri tradisional di masjid-masjid Jawa.[perlu rujukan]

Masjid-masjid ala Banjar boleh didapati di Banjarmasin dan Pontianak. Masjid Tinggi di Bagan Serai, Malaysia, ialah masjid ala Banjar.[perlu rujukan]

Masjid di Sulawesi mengikut gaya seni bina masjid Jawa dengan bumbung berbilang (biasanya tiga) bertingkat.[perlu rujukan]

Maluku and Papua

[sunting | sunting sumber]
Masjid Tua Wapauwe di pulau Ambon

Islam datang ke Maluku pada akhir abad ke-15 melalui Jawa, dengan kesan yang paling kuat dirasai di pulau rempah Ternate dan Tidore. Ciri-ciri masjid tertua di pulau-pulau, seperti Masjid Sultan Ternate, meniru ciri-ciri di masjid Jawa tertua.[5] Namun, masjid di Maluku kekurangan peristyle, teres, halaman dan pintu gerbang. , tetapi mengekalkan bumbung bertingkat dan pelan tanah terpusat masjid Jawa.[1] Wilayah Papua mengandungi beberapa masjid penting, kerana wilayah ini sebahagian besarnya adalah Kristian.

Lihat juga

[sunting | sunting sumber]

Nota kaki

[sunting | sunting sumber]
  1. ^ a b c d e f Gunawan Tjahjono (1998). Indonesian Heritage-Architecture. Singapore: Archipelago Press. m/s. 88–89. ISBN 981-3018-30-5.
  2. ^ Wiryomartono, 2009, m/s. 34.
  3. ^ Gunawan Tjahjono (1998). Indonesian Heritage-Architecture. Singapore: Archipelago Press. m/s. 94–95. ISBN 981-3018-30-5.
  4. ^ Gunawan Tjahjono (1998). Indonesian Heritage-Architecture. Singapore: Archipelago Press. m/s. 86–87. ISBN 981-3018-30-5.
  5. ^ a b c d e f Gunawan Tjahjono (1998). Indonesian Heritage-Architecture. Singapore: Archipelago Press. m/s. 96–97. ISBN 981-3018-30-5.
  6. ^ a b c Mukhlis PaEni (2009). Sejarah Kebudayaan Indonesia: Arsitektur (dalam bahasa Indonesia). Jakarta: Raja Grafindo Persada. m/s. 251–255. ISBN 9789797692704.
  7. ^ Wiryomartono, 2009, m/s. 43.
  8. ^ a b c Petersen, Andrew (2002). Dictionary of Islamic Architecture. Routledge. m/s. 131–134. ISBN 9780203203873. Dicapai pada January 6, 2013.
  9. ^ Miksic, John (1996). Ancient History. Singapore: Archipelago Press. m/s. 126–127. ISBN 981-3018-26-7.

Bibliografi

[sunting | sunting sumber]
  • Bagoes Wiryomartono (2009): A Historical View of Mosque Architecture in Indonesia, The Asia Pacific Journal of Anthropology, 10:1, 33-45

Templat:Islam di Indonesia