Хан-Уул

Хан-Уул дүүрэг ᠬᠠᠨᠠᠭᠤᠯᠠᠲᠡᠭᠦᠷᠭᠡ
Дүүрэг
Далбаа Сүлд
Улс	Монгол
Нийслэл	Улаанбаатар
Ажилчны район	1965 он
Хан-Уул дүүрэг	1992 он
Хороо	21
Засаг захиргаа
• Засаг дарга	Ж.Алдаржавхлан
Газар нутаг
• Нийт	484.7 км2 (187.1 бээр2)
Хүн ам  (2022)
• Нийт	▲ 238,511
Цагийн бүс	UTC+8 (UTC + 8)
Вэб сайт	www.khanuul.mn

Хан-Уул Дүүрэг -Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотын 9 дүүргийн нэг юм. 16 хороонд хуваагддаг. 1936 оноос Аж үйлдвэрийн 7-р хороо, 1948 оноос 10 дугаар хороо, 1955 оноос Ажилчны хороо, БНМАУ-ын Ардын их хурлын Тэргүүлэгчдийн 1965 оны 4-р сарын 14-ний өдрийн 79 дүгээр зарлигаар Ажилчны район нэртэй байгуулагджээ. 1992 оноос Хан-Уул дүүрэг хэмээн нэрлэх болсон.

Хүн ам нь 2008 оны байдлаар 94,670 бөгөөд 484.7 км² газар нутагтай.^[1]

Монгол улсын хэмжээний томоохон үйлдвэр, цахилгаан станцууд энэ дүүрэгт оршидог.

Богд  Хан-Уул нь  далайн  төвшнөөс  2000  гаруй  метр  өргөгдсөн  бөгөөд  ноён  оргил болох Түшээ  гүн  нь  далайн  төвшнөөс  дээш  2268  метр, Цэцээ  Гүн  нь  2256  метр өндөрт  өргөгдсөн байна.  Богд  Хан  уулын  эзлэх   талбай  нь  40.8  мянган  га  бөгөөд  33  амнаас  нь  32  булаг ундраг  байдаг,  хөвч  ой  нь 9  төрлийн  мод, 78  төрлийн  ан араатан,  420 гаруй  зүйлийн цэцэгт  болон  бутлаг  ургамал  45 зүйлийн  хөхтөн , 5 зүйлийн   хоёр нутагтан  116 зүйлийн жигүүртэнтэй  өндөр  уул,  гол  горхи, ан амьтан, жимс, ургамал , рашаан   усны  нөөц   агуулсан байгалийн үзэсгэлэгт  газар билээ.  Богд Хан -Уулыг  тойрсон  эртний домогт  уул  овоо  толгод байдаг.  Үүнд  Зайсан  толгой,  Ар Зайсан,  Өвөр  Зайсан,  Бөхийн  овоо,  Умаа  хум  толгой, Сонсголон  толгой, Манзуширийн  хийд , Айцын  даваа,  Буянт-Ухаа,  Яармагийн  дэнж  зэрэг газрууд  бол тодорхой  цаг  үеийн  үйл  явдлын  бодит  гэрч  болсон  түүхэн  дурсгалт  газрууд юм.  Тус дүүрэг  48500  га  нутаг  дэвсгэртэй  бөгөөд  үүний  21.1  хувь  буюу 10226 га нь ой мод, гол  горхи,  рашаан  ус  бүхий дархлагдсан  ногоон  бүс, 67.6 хувь буюу 32763 га  нь  хөдөө аж ахуйн  эдэлбэр  газар, 11.3  хувь  буюу  5499 га нь хот суурин,  зам  харилцааны сүлжээ, нийтийн  эзэмшлийн  газарт  харъяалагддаг.

Хан-Уул  дүүрэг  нь  засаг  захиргааны  бүтцийн  хувьд  төрийн  удирдлагыг  өөрөө удирдах  ёсны  удирдлагатай  хослуулан  барих  хуулиар  олгогдсон  бүрэн  эрх  бүхий дүүргийн  Засаг  даргатай  юм. Мөн  анхан  шатны  нэгж  болсон  16 хороотой,  дүүргийн төр захиргааны  30 гаруй  хэлтэс, албатай бөгөөд иргэдээс  сонгогдсон  35 төлөөлөгч бүхий  Иргэдийн  төлөөлөгчдийн  хурал  гэсэн  засаг  захиргаа, нутаг дэвсгэрийн  нэгж болон ажиллаж байна.

• Дүүргийн ИТХ-ын дарга Г.Батсайхан

• Дүүргийн Засаг дарга Б.Цэрэн

• Засаг даргын орлогч А.Амартүвшин

• Засаг даргын орлогч

• Тамгын газрын дарга С.Энхбаяр

Дүүргийн  хэмжээнд  39189   өрхтэй, 141252  хүн  амтай, 8000 гаруй  аж  ахуйн  нэгж, үйлдвэр, компани, нөхөрлөл, хоршоотой. Одоогийн  байдлаар  42686  толгой  мал, 274887 тахиа, шувуу  зэрэг   эрчимжсэн мал  аж ахуй,  газар тариалан, аялал жуулчлал, дэд  бүтэц,  зам тээвэр  хөгжсөн, Төрийн өмчийн 17 сургууль, 25 цэцэрлэг, 21 дээд болон их сургууль, коллежтэй, эрүүл  мэнд,  урлаг,  соёл,  спорт  хөгжсөн  дүүрэг  юм. Цаашид  хөнгөн  үйлдвэрлэл, худалдаа  үйлчилгээ , гадаад  харилцааны  салбар  эрчимтэй  хөгжих  нутаг  дэвсгэр  юм.

Хан-Уул  дүүргийнхэн  нийслэлийн  хэмжээний  аж  үйлдвэрийн  нийт  үйлдвэрлэлтийн  21 хувь , нийт  борлуулалтын  20,7  хувийг  цаашлаад Монгол  Улсын  аж  үйлдвэрийн  нийт үйлдвэрлэлтийн  7.5 хувь,   нийт борлуулалтын  9,2 хувийг   үйлдвэрлэн  борлуулж  байна. Дүүргийн  хэмжээгээр  аж  үйлдвэрийн  жилийн дундаж  үйлдвэрлэлт  272.8 тэрбум төгрөг, борлуулалт 286.7  тэрбум  төгрөгт  тус  тус хүрсэн байна.  Аж  үйлдвэрийн  нийт бүтээгдхүүний 38.8 хувийг ноос ноолуур, нэхмэл бүтээгдхүүн, 40.6 хувийг хүнсний бүтээгдхүүн, 14.6 хувийг цахилгаан эрчим хүч, 0.3 хувийг гутал хувцас, 0.8 хувийг барилгын материалын үйлдвэрлэл, 4.9 хувийг бусад үйлдвэрлэл эзэлдэг. Тус дүүрэгт үйл ажиллагаа явуулж байгаа томоохон компаниудаас дурьдвал  “МИАТ” ХК, “АПУ” ХК, “ГОВЬ”ХК, “АТАР ӨРГӨӨ” ХК, “ТАВАН БОГД” ХК, “МОН-ФРЕШ” ХХК, “ЭРЭЛ” ХХК, “УЛААНБААТАР БАРИЛГА” ХК, КАШМЕРЕ ХОЛДИНГ, ВИТАФИТ ИНВЕСТ, ”УЛААНБААТАР ХИВС”ХК-ууд юм.

Дүүргийн түүх дурсгалын билэгдэл

Хан-Уул дүүрэгт түүх дурсгалын олон газрууд, түүхэн барилга, хөшөө, бүтээлүүд байдаг. Тухайлбал Богд Хааны зуны ордон мүзей, Монгол зөвлөлтийн дайчдын дурсгалд зориулан бүтээсэн Зайсан толгой дахь цогцолбор,  Бурхан багшийн сэрэг хөшөө, Чингис хааны сэрэг дүр бүхий Ум уул, соёмбот толгой зэрэг 14  газрууд байдаг.

Дүүргийн гадаад харилцаа 2000 оноос эрчимтэй хөгжиж БНСУ-ын Сөүл хотын Гуанжин дүүрэг, Дэгү хотын Со дүүрэг, Генгсан аймгийн Хаман сум, БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ын Хөх хот, Эрээн хот, ОХУ Буриад улсын Улаан-Үд хотын Төмөр замын район зэрэг 10 гаруй хот, дүүргүүдтэй хамтын ажиллагаа тогтоон төрийн захиргаа, боловсрол эрүүл мэнд, спорт, бизнесийн чиглэлээр үр ашигтай ажиллаж байна.Тус дүүргийн нутаг дэвсгэрт АНУ,Англи, ОХУ, Герман,Өмнөд Солонгос, Хятад улсын хөрөнгө оруулалттай 400 гаруй үйлдвэр, аж ахуй нэгжүүд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа бөгөөд Дэлхийн зөн, Жайка, Адра, Койка, Гүүдхандс, Тайваны гэр бүлийг дэмжих сан, Их Британий хүүхдийг ивээх сан зэрэг 10 гаруй олон улсын байгууллагууд хүмүүнлэгийн болон боловсрол эрүүл мэндийн чиглэлээр хөрөнгө оруулалт хийж халамж үйлчилгээний тусламж дэмжлэгийг үзүүлж байна.

Төрийн өмчийн 25 цэцэрлэг , Төрийн бус өмчийн 63 цэцэрлэгт  нийтдээ 11705 гаруй хүүхдүүд суралцан 350 гаруй  багш  сурган хүмүүжүүлж байна. Ерөнхий Боловсролын Төрийн өмчийн 17 сургууль , Төрийн бус өмчийн 10 сургууль нийтдээ  22333 сурагч бага дунд суурь бүрэн дунд боловсролыг эзэмшихийн сацуу нийт суралцагчдын 75 хувь нь гүнзгийрүүлсэн, сонгон дугуйланд хичээллэж байгаа бөгөөд 1500-аад багш ажиллаж байна. Дүүрэгт орших улсын, хувийн нийт 21 их дээд сургууль коллежид 19.800 оюутан суралцаж, 955 багш ажиллаж байна.

Тус дүүргийн нутаг дэвсгэрт спортын ордон, аж ахуй нэгж байгууллага их дээд сургууль, коллэж ЕБС-ийн 18 спорт заал, хөл бөмбөгийн талбай 2, хөнгөн атлетикийн талбай 2, чийрэгжүүлэлтйг талбай 19 байдаг. Спортын самбо, жү-до, чөлөөт бөх, хөнгөн атлетик, дугуй хүндийн өргөлт, айзамт гимнастик, сагсан бөмбөг, волейбол зэрэг төрлүүд амжилттай хөгжиж байгаа бөгөөд тив, дэлхий улсын хэмжээнд дүүргийнхээ нэрийг алдаршуулсан алдартнуудаараа бид бахархдаг.Тус дүүрэгт дүүргийн соёлын ордон 1, нийтийн номын сан 1 их дээд сургууль, коллеж ЕБС-ын номын сан 37, түүх соёлын дурсгалт газар 14 оршдог. Мөн орчин үеийн стандартад нийцсэн 6000 хүний суудалтай спортын цогцолбортой. Түүнчлэн Монгол үндэстний баяр наадам жил бүр манай дүүрэг байрладаг Үндэсний төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болдог билээ.

Тус дүүрэг нь нарийн мэргэжлийн болон суурь, анхан шатны тусламж үйлчилгээг чанартай шуурхай, хүртээмжтэй хүргэх ажлыг амжилттай зохион байгуулж ирсээр байгаа билээ.  Хан-Уул дүүрэгт  ЭМН-1, Нэгдсэн эмнэлэг 1,  өрхийн эмнэлэг 12, хувийн хэвшлийн эмнэлэг 18, ЭМН-ийн харьяа амбулатори 1, тосгоны хүн эмнэлэг 1, Сэргээн Засах Клиник Эмнэлэг, Оргил рашаан сувилал зэрэг эрүүл мэндийн 70 гаруй байгууллага иргэдэд нарийн  мэргэжлийн болон суурь тусламж үйлчилгээг хүргэж байна.

Аялал, жуулчлал байгалийн үзэсгэлэнт газрууд

Дүүргийн нутаг дэвсгэрт аялал жуулчлалын чиглэлээр 20 гаруй аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдгээрээс дурьдвал Нүхт,Чингисийн хүрээ, Дүнжингарав, Нармонтур, Буянт-Ухаа, Сонгины амралт, Их тэнгэр, Ханбогд цогцолбор зэрэг аялал жуулчлалын баазууд нь үзэсгэлэнт байгальтай дархан цаазат Хан Богд уулын амнуудад байрладаг. Жуулчны баазууд нь жилдээ 60-80 мянга гаруй жуулчид хүлээн авах хүчин чадалтай бөгөөд ОХУ,Герман, АНУ,Канад, Солонгос, Япон, Сингапур, Малайз зэрэг 30 гаруй орны жуулчид манай орны байгаль соёл зан заншилтай танилцдаг юм.

Халхын Түшээт хан Гомбодоржийн хөвгүүн Занабазарыг 1639 оны шарагчин туулай жил Монголын шарын шашны “Өндөр гэгээн” хэмээн өргөмжилж түүнд зориулан одоогийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутаг ”Ширээт цагаан нуур” хэмээх газарт Шар бөсийн орд барьж суулгаснаар Их Хүрээ буюу одоогийн нийслэл Улаанбаатар хотын үндэс суурь тавигдсан түүхтэй билээ. Хүрээ нь ийнхүү 1639-1672 онд Ширээ цагаан нуурт суурьшиж байгаад 1672-1686 онд Архангай аймгийн Өгий нуур сумын нутаг ”Улаан худаг” –т суурьшиж байх үед Галдан Бошигтын түрэмгийлэлд өртөж тэндээсээ нүүж одоогийн Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг “Хийдийн сарьдаг “ гэдэг газарт суурьшсан байна. Хүн очихын аргагүй битүү шугуйтай энэ газарт 2 жил орчим болжээ. Үүний дараа Өвөр-Монголын Нутаг Долнуурт арваад жил суурьшиж байсан судалгаа бий юм.

Богд хан уулын онгон шүтээн Хангарьд буюу Дүнжингарав юм. Монголчууд гэгээн мэргэн гэсэн утгатай Богд гэдэг үгийг нэн эрхэмлэн хүндэтгэсэн зүйлдээ өгдөг учир энэ уулыг Богдхан гэх болжээ. Дээр үед мөн уулыг Богд Дүнжингарав гэж нэрлэдэг байжээ. Улаанбаатар хот дөрвөн их уулын хооронд байдгаас зөвхөн Богд Уул л Богдхан цолтой хайрхан юм .

Соёмбо: Монголын ард түмэн өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван үед гал мэт мандан бадарч, наран мэт хурц шулуун, хуяг мэт бат бэх байж, загас мэт сонор соргог, өнөр өтгөн явж, арга билгээ хослон, төмөр хэрэм лугаа төр улсаа батлан хамгаалъя гэсэн утгатай.

Чандмань, цац суварга: Дорно дахины билэгдэл нь бүх юмс мод ус шороо гурваас тогтсон гэсэн гүн ухаан байгаль орчныг хамгаалах гэсэн билэгдэлтэй холбоотой.

Очир: Тэнгэрийн цахилгаан ялагдашгүй, эрчим хүч төдийгүй, бат цайз, оюун ухаан хүч чадлын өрнөлийг билэгдэнэ. Цээжиндэх араа: Ажил хөдөлмөр, “Ажилчны дүүрэг” гэсэн утга санааг илэрхийлнэ.

Тууз: Эдийн дээж ариун цагаан хадаг гэж үзэж хавсарга болгон хэрэглэсэн.

Өнгөний билэгдэл: Хөх тэнгэрийн өнгө мөнх орших, үүрд, үнэнч шударга уудам сэтгэл найрсаг сайхныг, шар алтны өнгө хайр сэтгэл сүрлэг бадрангуй эрэлхэг зориг сүр хүчийг, Улаан баяр баясгалан цог жавхлан мандан бадрахыг, цагаан цэвэр ариун үнэнч шударгыг, ногоон үхэшгүй мөнх амар амгалан, үржин өсөн дэлгэрэхийг билэгдэнэ.