Жааз хөгжим

Жааз хөгжим (англи. jazz) нь эхлээд Африк-Америкийн ардын хөгжмийн дараа нь Европ, Африк гэсэн хоёр хөгжмийн соёлын нийлбэрийн үр дүнд бий болсон хөгжмийн урлагийн нэг төрөл бөгөөд явсаар мэргэжлийн хөгжмийн томоохон чиглэл болсон юм.

Жааз хөгжим нь 19-р зууны сүүлч, 20-р зууны эхэн үед Америкийн Нэгдсэн Улсын өмнөд хэсэгт үүсч, хөгжингүй бүх оронд хурдан тархсан байна. Олон соёлт үзэгдэл болохын хувьд жааз хөгжим нь бүс нутгийн янз бүрийн хөгжмийн онцлогоор баяжиж ирсэн. Мөн АНУ-ын хотуудын гудамжаар баярын жагсаал хийдэг үлээвэр найрал хөгжим, цэргийн болон бүжгийн хамтлагууд ч түүний хөгжилд ихээр нөлөөлсөн.

Байнга өөрчлөгдөж, хөгжлийн хэд хэдэн онцлог үе шатыг туулж, жааз нь урлагийн өндөр түвшинд хүрсэн юм. 1920-1940-өөд оны хооронд 20-40 хөгжимчинтэй томоохон жааз хөгжмийн хамтлагууд "свинг" төрлөөр бүжгийн талбай дээр тоглож байв. Жижиг хамтлагууд туршилтын, импровизацын жааз, бебоп урсгалыг хөгжүүлсэн. Энэ нэр томъёоны орчин үеийн утга нь 1950-иад онд янз бүрийн урсгалын жааз хөгжмийн төрөлд нэгтгэж, бүх цаг үеийн өөр өөр хэв маягийг хослуулсан тайлбартайгаар бий болсон. Энэ төрлийн ихэнх нь свинг, дууны илэрхийлэл, импровизаци, риффд тулгууралсан блюз нот бүхий масштаб ашиглах зэргээр тодорхойлогддог байна.

"Жааз" гэдэг үг (түүний хувилбарууд:«jas», «jass», «jascz», «jasz», «jaz») 1910-аад оны үед Америкийн баруун эрэгт хар ярианы хэллэг болж үүссэн. Үүний утга нь өөрчлөгдсөн боловч эхэндээ хөгжимтэй холбоогүй үг байжээ.

Жааз хөгжмийн анхны шинж тэмдгүүд 19-р зууны эхээр АНУ-ын Луизиана мужийн Нью-Орлеан хотод "Конго талбай"-д (одоогийн Луи Армстронг цэцэрлэгт хүрээлэн) хар арьст боолууд ням гарагт (тэдний цорын ганц чөлөөт өдөр) бүжиглэх үед үүссэн гэдэг. Хотын эрх баригчид боолуудыг хамтдаа уулзахыг зөвшөөрсөн боловч хотоос гадуур, Рампарт гудамжны хойд талын задгай талбайд уулзахыг зөвшөөрчээ. Энэ газар нь Негрүүдийн талбай (Place des Negres) гэж нэрлэгддэг болсон байна. Америкчууд засгийн эрхэнд байх үед хот Францын хорооллоос цааш өргөжин тэлж, цугларсан газрыг Конго талбай(Place Congo) гэж нэрлэдэг болжээ.

Конго талбай нь Нью Орлеан дахь Франц, Испани, Америкийн засаглалын улмаас маш баялаг соёлын өвийг агуулдаг юм. Олон эрдэмтэд жааз хөгжим Нью Орлеанаас үүссэн гэж үздэг, учир нь тэнд тоглож байсан хэмнэл, дуунууд нь тус хотын эртний жааз бүтээлүүдээс хадагддаг байна. Францын засаглалын үед авчирсан боолуудын гуравны хоёр нь Сенегамбиас ирсэн бол бусад нь Бенин, Конгогийн хаант улсаас иржээ. Испанийн эрхшээлд байх үед Африкчуудыг Биафра булан, Сьерра-Леон, Карибын арлууд, Алтан эрэг, Мозамбикээс авчирсан. Америкийн ноёрхлын үед авчирсан боолуудын дийлэнх нь Конгогийн хаант улсаас байжээ. 1721 он гэхэд Шинэ Орлеаны хүн амын 30 хувийг боолууд эзэлж байсан бол зууны эцэс гэхэд талаас илүү хувийг эзэлж байсан юм.

Нью Орлеан нь 1718 онд Францын колонийн нэг хэсэг болж анх байгуулагдсан. Франц 1763 онд Луизиана мужийг Испанид өгч, 1803 онд буцааж авсан түүхтэй. Тэр жил АНУ Луизианаг худалдаж авсны дараа цугларалт нар жаргах хүртэл л хязгаарлагдаж байв. 1817 он гэхэд Нью Орлеан хотын хууль тогтоомжууд талбайд цугларахыг дахин хязгаарласан бөгөөд тэр үед "Нийтийн талба" (Place Publique) гэж нэрлэгддэг байсан. Боолчлолыг устгах хөдөлгөөнийхөн хот руу довтолж, хувьсгал хийх аюул заналхийлж байгаагаас болж 1835 онд цугларч бүжиглэхийг цуцалж, дараа дахин сэргээж, сүүлд 1851 онд дахин цуцалжээ. 1856 он гэхэд Африк гаралтай хүмүүс хотод бөмбөр тоглохыг хориглосон байна.

Сторивилл буюу Нью-Орлеаны жааз хөгжим хаагдсаны дараа бүс нутгийн ардын жанрын жааз нь АНУ-ын хойд болон зүүн хойд мужуудад тархаж, үндэсний хөгжмийн урсгал болон хувирч эхлэв.

Гэхдээ түүний өргөн тархалтыг зөвхөн нэг зугаа цэнгэлийн хорооллыг хааснаар хорих боломжгүй байсан нь ойлгомжтой. Нью-Орлеантай зэрэгцэн Сент-Луис, Канзас-Сити, Мемфис хотууд жааз хөгжмийг анхнаасаа хөгжүүлэхэд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн байна.

Жааз хөгжмийн нөлөөнд автсан газар нутгийг Миссисипи мөрөн дээгүүр хөвж явсан усан онгоцнуудад тоглодог найрал хөгжим ихээхэн өргөжсөн байна. 19-р зууны сүүлчээс эхлэн Нью-Орлеанаас Сент-Пол хүртэлх голын аялал нь эхлээд амралтын өдөр, дараа нь бүтэн долоо хоногийн турш явж алдартай болсон. 1900 оноос хойш Нью-Орлеаны найрал хөгжимчид эдгээр голын завин дээр тоглож байгаа бөгөөд тэдний хөгжим голын аялалын үеэр зорчигчдын хамгийн сэтгэл татам зугаа цэнгэл болсон юм. Луи Армстронгийн ирээдүйн эхнэр, анхны жазз төгөлдөр хуурч Лил Хардин эдгээр "Сугер Жонни" оркеструудын нэгэнд ажиллаж байсан байна.

Жааз хөгжим нь үндэстэн харгалзахгүйгээр дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа хөгжимчид, сонсогчдын сонирхлыг үргэлж татсаар ирсэн. Бүрээчин Диззи Гиллеспигийн анхны бүтээл, 1940-өөд оны хар кубачуудын хөгжимтэй жааз хөгжмийн уламжлалыг нэгтгэсэн, эсвэл төгөлдөр хуурчаар алдаршсан Япон, Европ-Ази, Ойрхи Дорнодын хөгжимтэй хожмын жааз хөгжмийн хослолыг л судлахад л хангалттай. Дэйв Брубек, мөн Африк, Латин Америк, Алс Дорнодын хөгжмийн өвийг хослуулсан гайхалтай хөгжмийн зохиолч, жааз хөгжмийн хамтлагийн ахлагч Дюк Эллингтон.

Жааз зөвхөн барууны хөгжмийн уламжлалыг байнга шингээж авдаг байв. Төрөл бүрийн уран бүтээлчид Энэтхэгийн хөгжмийн элементүүдийг туршиж эхэлсэн нэгэн үзэгдэл байдаг. Эдгээр хүчин чармайлтын жишээг Таж Махал дахь флайтчин Пол Хорны бичлэг эсвэл "дэлхийн хөгжим"-ийн урсгалаас, жишээлбэл, Орегон дахь хамтлагийн ажил эсвэл Жон Маклафлиний Шакти төслөөс сонсож болно. Маклафлины өмнө нь жазз хөгжимд тулгуурласан хөгжим Шактитай хамт байх хугацаандаа хатам эсвэл табла зэрэг Энэтхэг гаралтай шинэ хөгжмийн зэмсгүүдийг нэвтрүүлж, нарийн хэмнэлийг нэвтрүүлж, Энэтхэгийн рага хэлбэрийг өргөнөөр ашиглаж эхэлсэн. Чикагогийн урлагийн чуулга нь Африк болон жазз хэлбэрийг нэгтгэх анхны анхдагчид байсан. Дараа нь дэлхий нийт саксофонч/хөгжмийн зохиолч Жон Зорн болон түүний Масада найрал хөгжмийн дотор болон гаднах еврейн хөгжмийн соёлын талаарх судалгааг мэддэг болсон. Эдгээр бүтээлүүд нь Африкийн хөгжимчин Салиф Кейта, гитарчин Марк Рибот, басс гитарчин Энтони Коулман нартай хамтран бичүүлсэн Жон Медески зэрэг бусад жааз хөгжимчдийн бүх бүлгүүдэд урам зориг өгсөн. Бүрээчин Дэйв Дуглас Балканы нөлөөг өөрийн хөгжимд урам зоригтойгоор шингээдэг бол Ази-Америкийн жазз найрал хөгжим нь жааз болон Азийн хөгжмийн хэлбэрийг нэгтгэх гол төлөөлөгчөөр гарч ирсэн юм

Сонгодог өнгө аястай Европын туршилтын үзэл баримтлал нь саксофонч Матс Густафссон, Эван Паркер, Питер Броцманн зэрэг орчин үеийн алдартай хүмүүстэй хамтран ажилладгаараа алдартай жааз хөгжмийн чөлөөт авангард саксофонч Кен Вандермарк зэрэг залуу анхдагчдын хөгжимд нөлөөлсөөр байна. Өөр залуу, илүү уламжлалт хөгжимчид бол төгөлдөр хуурч Жеки Террасон, Бенни Грин, Брейд Мелдоа, саксофонч Жошуа Редман, Дэвид Санчез, бөмбөрчин Жефф Уоттс, Билли Стюарт нар юм.

.