хар

(￣▽￣)

qaɣ-a- (хаг-а-) буюу хаа- (хаах, халхлах) хэмээх үгээс гаралтай. Энэ нь том гэсэн утгыг илтгэдэг. Учир нь аливаа зүйлийг хааж халхлахын тулд цаад юмнаасаа том хэмжээтэй байх ёстой. Нөгөө талаар цаад юмыг хаахаар гэрэлгүй болж, харанхуй сүүдэр үүсдэг. Монгол хэлний “ɣa (га) – ra (ра)” үе нь сэлгэдэг тул qaɣ-a- нь qar-a- болно. Үүнээс мөн qarangqui (харанхуй) гэсэн үг үүснэ. Аливаа юмыг хааж халхлах юм бол гэрэлгүй болж харанхуй болдог тул хар өнгөний “хар” гэсэн үг үүсчээ.^[1]

Ха язгуур нь арга шинжит аугаа бөгөөд чанд, хүчтэй чанарт саланги тусгаар байдалт гэсэн үндсэн утгатай.^[2]

[xar]

ᠬᠠᠷ ᠠ

• Латин галиг: qar-a
• Кирил галиг: хар-а

Галиглах зарчим

тэмдэг нэр.

1. Цагааны эсрэг өнгө
2. Муу, сөрөг
3. Хүнд хүчир
4. Хир буртаг
5. Яг, маш, тун (хар борооноор
6. Хардах, сэрдэх байдал
7. Хэтэрхий муу санаа, хорон санаа
8. шилж. Төрийн, шашны биш, энгийн
9. шилж. Ганц, өөрийн, хувь (хар амь)
10. шилж. Хольцгүй, дан (хар архи)
11. шилж. Өөрийн бус, гадны (хар элэгтэн)
12. шилж. Гяндан (хар гэр)
13. шилж. Эзгүй, орхигдсон (хар нутаг)
14. шилж. Аюулт, хөнөөлт (хар салхи)

хар ногоон - ногоон өнгөнд хар өнгө холилдсон нь

хар хүрэн - гүн хүрэн өнгө

хар араа - малын ус, өвс, эрдэс тэжээлд фтор илүүдэж араа, үүдэн шүд хар, бор өнгийн толботой болж харлах малын эрдэс солилцооны өвчин

хар байван - нэгэн зүйл хужир

хар бор - харавтар будагт бяцхан цайвар өнгө хольцолдсоныг нь

хар газар - цасгүй газар

хар гурил - хөх тарианы гурил

хар гэр - а.ядуу бор гэр; б.шилж. шорон

• хар бараан - а.хар өнгө нь дийлсэн; б.гэгээлэг, өнгөлөг шинж чанар дутмаг байдал
• хар бор - а.хар өнгөнд цайвар өнгө хольцолдсон нь; б.эгэл боргил, хатуу хөтүү
• хар цагаан - а.харилцан эсрэг тэсрэг хоёр өнгө; б.сайн муу
• хар даг - хир буртаг

бараан

цагаан

qura- (хура-) буюу хур- (хурах, цугларах) гэдэг үйл үгээс гаралтай. Юмыг харна гэдэг нь нүдэндээ юмыг хурааж авчирна гэсэн утгатай. Олон юм хуралдаад бөөгнөрөхөөрөө хар болж харагддаг. Мөн хол байгаа юмыг хараад бид “тэр нэг хар юм явж байна” гэж ярьдаг. Тэгэхээр юмыг харна гэдэг нь нүдэндээ цаад байгаа юмыг хурааж авчирна гэсэн утгатай. Үүнтэй холбоотой мөн “хорох” гэдэг үгийг тайлбарлаж болно. Хонь хорох гэдэг нь бие биетэйгээ хүзүүгээрээ холбогдоод бөөгнөрч зогсохыг хэлдэг. Энэ утга шилжээд юмны хэмжээ багасахыг мөнгө хорох, хорогдох гэж хэлдэг. Эдгээр нь ерөнхийдөө бүтэх утгыг илтгэдэг.^[3]

[xar]

ᠬᠠᠷᠠ

• Латин галиг: qara
• Кирил галиг: хара

Галиглах зарчим

үйл. харах

1. Нүдээр үзэх үйл(үүнийг хар)
2. Олж мэдэх үйл(алдаагаа хар, өө сэв хар)
3. Горьдох, найдах, түших (хүний царай хар)
4. Гүйлгэн унших (сонин хар)
5. Хүн, амьтныг асрах, тэжээх (харж асрах)
6. Гэр орон, бараа саваа сахих (гэрээ хар)
7. Бэлэнчлэх (хүний гар хар)
8. Өөрийн ашиг тусыг хичээх (ая тал хар)
9. Хандах, зүглэх, чиглэх (буруу хар, цонх руу хар)
10. Сайрхах, шоолох (үүнийг хар аа!)

хардах хэмээх үйл үгийн үндэс

[xar]

ᠬᠠᠷ

• Латин галиг: qar
• Кирил галиг: хар

Галиглах зарчим

тэм.

1. Хардах, сэрдэх байдал

хар авах - муу санах, сэжиглэх

хар буух - харамсан гэмших, хайран юм гэж сэтгэл гутрах, гутрангуй сэтгэл төрөх

• хар сэр - хардах санаа
• хар буруу - муу, үл итгэх
• хар хор - атаархуу сэтгэл, бусдын сайнд хорссон буюу хэтэрхий хартай сэтгэл

qar (хар) чанга дуу чимээг илэрхийлэх үг . –д,т авиа нэмэгдээд хард, ярд, хэрд хийх, хэрт хийх зэрэг үгс үүснэ. ^[4]

Ха язгуур нь хүчтэй чанарт гэсэн утгатай, чанга дуу чимээг дуурайх үг ^[5]

[xar]

ᠬᠠᠷ

• Латин галиг: qar
• Кирил галиг: хар

Галиглах зарчим

сул үг.

1. Дуу, авиа дуурайх үг

хар хар хийх - хатуу юмны унах, хавирахад чимээ гарах

хар хүр хийх - нохойн довтлон дайрах, хуцан ухасхийх

хар яр хийх - а.хатуу зүйл хавиралдах; б.хэрэлдэх янз байдал гаргах

qaru- (хару-) буюу хар- (хусах, арилгах) гэсэн утгатай үйл үг. Qaruqu- (харуху-) харах гэсэн үгээс qaruɣul (харугул) “харуул” гэсэн нэр үг үүснэ. Харуул гэдэг нь модыг хусаж харуулддаг багаж хэрэгслийг хэлдэг. Энэхүү харах- гэсэн үйл үгийн а нь э,ү-ээр сэлгээд erüke (эрүхэ) буюу “өрх” гэдэг үг болно. Өрх гэдэг нь ухсан нүх буюу “ухах” гэсэн утгатай. Усны гүнзгий хэсгийг өрх гэж хэлдэг. erüke эрүхэ (өрх) гэдэг үгээс юмыг нүхэлж цоолдог ӧrüm өрөм багаж хэрэгслийн нэр үүссэн байж болно. Эдгээр нь ерөнхийдөө эвдэх утгыг илтгэдэг.^[6]

Ха язгуур нь арга шинжит аугаа бөгөөд чанд, хүчтэй чанарт гэсэн үндсэн утгатай.^[7]

[xar]

ᠬᠠᠷᠤ qaru (хар)

үйл.

хороох, хасах, өөлөх гэсэн утгатай үйл үг. харуул(багаж)-н үндэс болно.

Ха язгуур нь саланги тусгаар байдалт гэсэн үндсэн утгатай.

[xar]

ᠬᠠᠷ

• Латин галиг: qar
• Кирил галиг: хар

Галиглах зарчим

хоршоо.

нэр үгтэй хоршиж тухайн зүйл ба бусад юм гэсэн утгыг илтгэнэ.

• бичиг хар - бичиг хэрэг болон бусад зүйл
• данс хар - аливаа тоо бүртгэл ажил хэргийг тэмдэглэх дэвтэр
• мал хар - мал хөрөнгө
• хүн хар - хүн амьтан, бас бус хүмүүс