Stress

Makambo míngi makoki kokomela moto o bomɔi, makambo mánâ makoki kosala éte molimo mwa moto motungisama mpé esɛngɔ ya yě na bomɔi esila. Mbógwana ya loléngé la bomɔi bwa moto ya mikɔlɔ na mikɔlɔ ekoki komɛmɛ mbógwana na bokɔ́lɔ́ngɔ́nú bwa nzóto ya yě. Ndakisa, sɔ́kí mói ezalí makasi nzóto ya moto ekotónda na motoki, lokóla mpé sɔ́kí moto azalí kobánga tǒ mpé moto mosúsu abangisi yě okoyoka motéma mwa yě mokobɛtɛ makasi.

Makambo ma mabé maye malekelá moto o bomɔi bwa yě mpé soki loléngé la bomɔi luye azalí na yangó luzali kosepelisa yě tɛ́, bokɔ́lɔ́ngɔ́nú bwa nzóto bwa yě mpé ntángo esúsu kimia ya makanisi mpé ya molimo mwa yě mokoki kobébisama . Sɔ́kí moto azali ntángo inso kokanisa manso ma mabé malekela yě mpé azalí kosepela sɔ́kó mokɛ́ tɛ́ na bomɔi bwa yě, wana ekoki kolakisa éte moto oyo azalí kolakisa bilembo bya stress (souhaiterais que le mot approprie en lingala soit utilise) (lifalansé: pression, tension nerveuse; lat.: stringere: atteler).

Ntángo inso izali malamu na bomɔi bwa moto, azala na esɛngɔ mpé kímiá, kasi sɔ́kí makambo mazali koleka ndénge ozali kolinga tɛ́ tɔ̌ mpé sɔ́kí ozali komitungisa na likambo mɔ̌kɔ́ , okomɔ́nɔ éte okokóma koyoka nzɔ́to ya yɔ̂ malamu lisúsu tɛ́.

Manso maye makoki kozala likoló lya bilɔ́kɔ biye:

Libúngisi

• Bobúngisi ndáko tǒ bilɔ́kɔ bya yɔ̂ zambi bolongwisaki mbóka na makasi.
• Bokabwani na babóti mpé baníngá.
• Bobúngisi bandeko tɔ̌ mpé baníngá na nzéla ya liwa tɔ̌ mpé bokangami na bangó na basɔdá.

Violence

• Sɔ́kí ozaláki kobangisama na moto tɔ̌ mpé basilíká kokonyɔ́kɔlɔ na nzéla ya nzóto.
• Sɔ́kí yɔ̂ ndeko mwâsí tɔ̌ mpé mobali baláláki tǒ mpé balingáki kolála yɔ̂ na makasi.
• Sɔ́kí omonáki ndénge bazaláki konyɔ́kɔlɔ bandeko tǒ mpé baníngá ba yɔ̂ na nzéla ya nzóto.
• Sɔ́kí omonáki ndénge bazaláki koboma ndeko tɔ̌ mpé moníngá na yɔ̂.

Bozangi kímiá

• Sɔ́kí otambolaki mpó na kokɛndɛ ó mbóka-mopaya tǒ mbóka esúsu na mikákatáno makasi.
• Sɔ́kí ozali komitungisa míngi na likambo lya ngúnda ya yɔ̂.
• Sɔ́kí ozali komitungisa míngi makambo matali maye makoyâa lobi.

''Bozangi nguyá

• Bovándi na ndáko eye ezali ya yɔ̂ tɛ́.
• Bozangi makoki ma kobóngola loléngé la bomɔi bwa yɔ̂.
• Kosála elɔ́kɔ olingi na yɔ̂ kosála tɛ́ na makasi.

Bandeko baye bazalaka na stress bayokaka ntángo esúsu boye:

Elakisameli ya stress na moral na moto:

• Mawa, kolela, bozangi elikia
• Nsɔ́ni
• Komitungisa
• Kosilika mpámba mpámba
• Kozala na tension makasi
• Mikákatáno kotiya makanisi esíká mɔ̌kɔ́ mpó na kosála likambo.
• mpósá ya kozala na bomɔi ekosila
• Kolekisa ntángo míngi kokanisaka makambo masi mayelá yɔ̂.
• Bobangi elɔ́kɔ eye esilá koyela yɔ̂ eyela yɔ̂ lisúsu.

Bilembo bya stress kati o nzóto:

• Kozanga mpóngi, ndɔ́tɔ mabé
• bolɛmbú bwa nzóto, mpási na nzóto mobimba
• bobendani ya minsisá
• motéma kobɛtɛ makási
• mpósá ya koliya ekosila mpé mpósá ya kosánza
• mpási na libumu, pulúpulú
• péma mokúsé, kizúnguzúngu, nzóto kolɛ́ngɛ
• mpósá ya kosangisa nzóto na molóngani wa yɔ̂ ekosila (kolala na mwasi tɔ̌ mpé mobali ekosila)

Elakisamelo ya stress na bizaleli na yo:

• mpósá ya kosála mosálá ekosila, mpóngi mpámba mpámba
• Kosilika mpámba mpámba
• Okoki mpé kosála misálá míngi atâ kopéma tɛ́ káka mpó na kobosana
• Milangwa mpé komɛlɛ diamba míngi
• Kokima baníngá mpé mpósá káka ya kozala yɔ̂ mɔ̌kɔ́

.

Stress na bizaleli bya yɔ̂ na baníngá:

• mpósá ya baníngá ekosila yɔ̂
• Kosuana mpé bitúmba kati na libála.

Sɔ́kí ozali kati na stress okoyoka biloko bisúsu biye towuti kolobela. Yangó ekangani míngi na makambo maye ozalí komɔ́nɔ na bomɔi bwa yɔ̂. Okoki komɔ́nɔ éte bizaleli mpé bokɔ́lɔ́ngɔ́nú bwa nzóto ya yɔ̂ ebóngwani káka na ngóngá wana ya makambo. Kasi, ezalí tɛ́ moto yonso ndé ayokaka bilɔ́kɔ biye tolobi mpámba 'te moto na moto azalí na loléngé la yě ya kolákisa mpé komɔ́nisa stress.

Sɔ́kí ozali koyoka mɔ̌kɔ́ na makambo maye totangi likoló káti na lokásá luye:

• ekoki kozala consequence ya mpási tǒ minyɔ́kɔ omɔ́nɔ tǒ mpé ozali komɔ́nɔ sikáwá.
• elɔ́kɔ eye ozali koyoka ezalí normal na cas na yo mpe na ba cas míngi ekitaka na yangó, elingi koloba tɛ́ éte okomi libómá.
• Okomɔ́nɔ éte ntángo ozali na misálá mingi ya kosála, effets ya stress ekotungisa yɔ̂ míngi tɛ́. Nzéla ya malamu mpó na yɔ̂ ezali kosálaka mwa mosála mokɛ́ na esíká ya kalálaka ba mpóngi tǒ mpé komitungisa.
• Sála yonso oyeba service iye ikoki kosalisa yɔ̂ na makambo tǒ mikákatáno mya yɔ̂. Communauté na bino eyebi mwa míngi esíká service wana izali mpé ekoki kosúnga yɔ̂
• Lisúsu communauté na bino ezali ntángo esúsu mpé kosalisa milúlú tǒ mpé ekoki kopɛsɛ yɔ̂ tolí na makambo matáli kelási tǒ mpé mosálá mwa bayékoli tɔ̌ mpé lisúsu ekoki kopɛsɛ yɔ̂ tolí na makambo ma yɔ̂.
• Sɔ́kí omɔ́ni bilembo ya stress ezali makasi tɔ̌ mpé ewumeli mwa sánzá mpé okanisi éte osengeli na lisungi, okoki koyâa na service na biso. Adresse na biso epɛsɛmi na nsé ya lokásá luye.
• Sɔ́kí oyebi moto mɔ̌kɔ́ óyo azali komitungisa na makambo matáli stress yɔ̂ mpé okoki kolimbolela yě yangó na ndénge otangi na lokásá luye.
• Okoki mpé kosunga baninga baye bazali na stress na kopɛsɛkɛ bangó makanisi ma malamu maye ozali na yangó mpó na kobundisa makanisi ma mabé maye mazali kopɛsɛ bangó stress.

Sɔ́kí olingi lisungi ya míngi mpó na makambo matáli stress, túna mónganga na nzínganzínga ya yɔ̂.

• (en) Selye, Hans: The Physiology and Pathology of Exposure to Stress. ACTA Medical Publishers, 1950. (Lingɛlɛ́sa)
• (de) Rensing, Ludger; Koch, Michael; Rippe, Bernhard; Rippe, Volkhard: Mensch im Stress - Psyche, Körper, Moleküle. Spektrum Akademischer Verlag, 2005. ISBN 3-8274-1556-X (Lialémani)

• (de) Manfred Spitzer: Stress. RealVideo (Lialémani; ca. 15 min)