Lengua leton

Quest articol chì l'è scrivud in lombard, con la Noeuva Ortografia Lombarda

La lengua leton (nom ofizzial: latviešu valoda) a l'è ona lengua baltega oriental. L'è la lengua ofizzial de la Letonia e donca vuna de quei ofizziai anca de l'Union Europea. L'è parlada de intoren 1,3 milion de sgent in de la Letonia e de pussee de 200 mila sgent foeura de la Letonia, soratut in di Stat Unid d'America. L'è spartida in 3 dialet: quell central (Vidus dialekts) che l'è la bas de la lengua standard, quell livonegh (Lībiskais dialekts) che 'l gh'ha on sostrad livonegh, e quell letgallegh (Augšzemnieku) che l'è di voeulte considerad ona lengua a part.

Prima de la crosgiada baltega, el leton ancamò l'esisteva minga. L'è nassud intoren al '500 'me ona confluenza di quater lengov balteghe orientai, ossia 'l curonian, semigallegh, selonian e 'l letgall antegh, quand che i popoi che i parlaven questi lengov i eren tucc voramai in del istess Stat, o ben la Terra Mariana. A gh'hem minga de testimonianze scrivude di queste lengov. El livon, ona lengua ugro-finnega, l'ha influenzad fess el desvilupàss de la lengua letona, ma a l'è mai stad assimilad e l'è restad viv fin a l'ann 2013.

La testimonianza pussee antiga de la lengua a l'è on epigraf in d'on document del 1522.

	«Andrewes Bolman, musseneke dels»
	(Autor descognossud, 1522)

L'epigraf el se tradus 'me "Andrea Bolman, fioeu d'on sesgioner". In de l'ortografia moderna la fras la se scrivaria Andrievs Bolmanis, mucenieka dēls. Intant el liber pussee antegh soravivud a l'è on catechisem catolegh del 1585. Sgiamò cent agn despoeu la vegn voltada la Bibia. La leteradura letona a l'è però nassuda domà in del '700 quand che el leton a l'è stad dovrad in de la poesia e in del teater. In del resorgiment coltural leton, la pupart di germanisem i vegnen sostituid con di neologisem, e di linguist 'me 'l Kārlis Mīlenbahs e 'l Jānis Endzelīns i fann su ona gramadega unifegada del leton. L'è divegnud l'unega lengua ofizial de la Letonia in del 1918 despoeu de la deciarazzion de l'independenza de la Letonia.

La Constituzzion letona la recognoss do lengov 'me autoctone in del territori nazzional: el leton e 'l livon, intratant che 'l letgall a l'è tirad a man 'me "ona varietà storega del leton" ancaben ch'on quai linguista i la recognoss 'me lengua. In Letonia la gh'è anca ona minoranza alloctona di lengua russa che l'è andada dent in de la Letonia despoeu de l'ocupazzion sovietega del 1940. Al dì d'incoeu el 37% de la popolazzion letona la dovra el russ 'me lengua primaria de comunicazzion. La pupart de lor i stann de cà in de l'est del paes, arent a Zilupe e Daugavpils, ma anca a la capital Riga indova che i constituissen el 43% de la popolazzion.^[1] Inscambe, el 62% di abitancc del paes intregh i dovran el leton 'me lengua primaria. ^[2]

El leton el gh'ha 5 vocai, do de lor i sparten el midem fonema "e".

• [a]: a
• [ɛ]: e
• [æ]: e
• [i]: i
• [u]: u

La [o] l'esist domà in di prestid di alter lengov. Ogni vocal la poeul havégh anca ona version longa, marcada cont on macron (ā). La longhezza a l'è fonemega e la poeul cambià el signifegad, per esempi kazas (cavre) e kāzas (sposalizi). De sorapu, i vocai i poeuden fà su di ditongh:

• ai: [ˈaj]
• au: [ˈaw]
• ei: [ˈej]
• ie: [ˈie]
• ui: [ˈuj]
• iu: [ˈiu]
• o: [ˈuɔ]

El leton el gh'ha minga poch di consonancc palatalizad 'me [c] o [ɟ], scrivud cont i grafem ķ e ģ. In del passad, la gh'era anca la r palatalizada [rʲ] che voramai la se parnonzia no. L'era rapresentada cont el grafema ŗ e la se poeul ancamò trovà in di test leterari o poetegh.

1. ↑ Archiviad chi: [https://web.archive.org/web/20200324070840/https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/ISPN_Pasvaldibas_pec_TTB_2020.pdf Iedzīvotāju skaits pašvaldībās pēc nacionālā sastāva. Pilsonības un Migrācijas Lietu Pārvaldes (PMLP) dati 2020. gada 1. janvārī.
2. ↑ At Home Latvian Is Spoken by 62% of Latvian Population; the Majority – in Vidzeme and Lubāna County (en). Central Statistical Bureau of Latvia (26 September 2013).

• Wikimedia Commons el gh'ha dent imagin o alter archivi su Lengua letton