Dialet leventines

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El dialet leventines l'è una variant tisinesa del Lumbard.

El dialet leventines el gh'ha di punt in cumün cui lenguv returumanz (che un temp eren spantegaa in d'un teritori ben püssee grand de quel del dì d'incö). Quela roba la süced suratüt in di dialet de la val püssee alta.
Tra i vari carateristigh del Leventines a trövum:

• La A toniga despess la se müda in d'una E averta (chì scrita 'me una Ä).
• La gh'è la prepalatizzaziun de la /k/ in d'una quai parola (cumpagn anca d'una quai parlada de la Val Magia e de la Val Verzasca): el ven föra un son che l'è cumpagn del tg di Rumancc.
• In de la val alta el gh'è nò la Ü, che l'è sustitüida de una U nurmala (inveci la Ö la resist anmò).
• Tanti N che in del Milanes gh'han un son nasal, chì vegnen di GN.

Ün sert om l'ha avüd düi fiöi.
U püssee giovan de chii l'ha dicc al pà: "Pà, dam la mè part dla roba cu 'm vegn!" e lüi l'ha dividüd a lò la roba.
E passoo mia täncc dì, essend ünid tücc, u fiö püssee giovan l'è näcc in pais luntan, e ignò l'ha träcc via o fäcc sò cul viv da scandalos.
E quand l'ha cunsümoo tütcoss u j'è stäcc üna gran fam in chel pais, e l'ha cumenzoo a 'vèi bisogn.
L'è näcc via e u s'è mess da ün abitant da chel pais ch'u l'ha mandaa in un sò logh a pasculä i animai.
E 'l vureva impinì la sò büsäcia dei giand ch'u mangiäva i animai, e nissün u ja 'n däva.
Essend nicc in sè, l'ha dicc: "Quäncc famei in ciä 'd mè pà vanzan pan, e mì möri da fam!
Am levarò e varò dal mè pà e aj dirò: Pà, hoo fäcc pecät contra 'l siel e contra tì;
Giä sun mia degn d'ess ciamoo tò fiö; fam com ün di tò famei".
E, levandus, l'è näcc dal sò pà. Essend amò begn da lunsg, u sè pà u l'ha vist, e u s'è moss a cumpassion e, nasendul incontra, u j'è cadüd a col e u l'ha basoo.
U fiö u j'ha dicc: "Pà, hoo fäcc pecät vers u siel e vers a tì; giä mì son mia degn d'ess ciamoo tò fiö".
U pà l'ha dicc ai sò famei: "Prest, purtè u prim abat, vestìl e dèj l'anel in la sò man, e i cauzet in pee;
e menèj ün videl grass, mazzèl, mangem e stem alegar!
Parchè 'stu mè fiö l'era mort e l'è resüssitoo; l'era perz e l'è stäcc truvoo"; e han cumenzoo a mangiä.
U sò fiö püssee vegg l'era in i camp; essend nicc e avisinoo a la ciä, l'ha sentüd a sunä e cantä.
L'ha ciamoo ün di famei e u j'ha dumandoo coss'eran 'sti rob.
E chest u j'ha dicc: "L'è nicc u tò fradel e u tò pà l'ha mazzoo ün videl grass perchè u l'ha truvoo salv".
U fiö u s'è rabioo, e u vureva mia nä ind; u sò pà donch l'è nicc fò e l'ha cumenzoo a pregäl.
Ma lüi u j'ha rispundüd e l'ha dicc a sò pà: "Eccomo, mi at servissi täncc ägn, e ho mai mencioo ai tò ordan; e te m'hee mai däcc ün ciavret par stä alegar coi mè amis.
Ma dapos che 'stu tò fiö, ch'u l'ha divuroo la sò part coi feman, l'è nicc, ta l'heet mazzoo ün videl grass".
Lü u j'ha dicc: "Fiö, tì ta seet sempra con mì, e tücc i mè begn hin toi;
e cunvegniva mangiä e stä alegar parchè 'stu tò fradel l'era mort e l'è resüssitoo; l'era perz e l'è stäcc truvoo".
Bernardino Biondelli, Saggi sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 45

A disi dunca che nii temp du prim prim re de Cipru, dopu che Gufree u j'ha cunquistoo la Tera Santa, l'è suceduu che una dama de Guascogna l'è näcia in pelegrinagg al Sepolcro e quand l'è nicia indree, ruväda in Cipru, la j'ha incuntroo quäi baloss ch'i l'han maltratäda. Sicome la pudeva mia dàss päs de 'stu tort, l'ha pensoo da nä a lamentàss dal re. Ma queidun i j'han dicc che la butava via la sò fadia, parchè lui l'era de vita inscì rilassäda e inscì poch de begn, che mia dumà u lassava passä chii di autri, ma tanti ch'i j'han fasevan a lui, u 'j supurtava tantu da gnuch, che l'era fign 'na vergogna; e intant quii che a i evan quäi cruzzi i se sfugavan col fäjen a più pudé. Quand la j'ha sentid inscì chela femna, disperäda da mia pudé vendicàss, tant par rebecàss un poo, l'ha fissoo de pizziä quel re; l'è näcia là pieisgend inanz a lui e la j'ha dicc: "Ul mé cjär scior, mì a vegni mia inanz a tì parchè ch'a speci vendeta du dispressi ch'i m'han fäcc a mì, ma in päga 't preghi da dìm com'è che ti feet a soportä quii ch'i 't fa a tì, che inscì impäri da tì a soportä u mé, che 'l sa 'l Signor, se mì 'l pudess fä, ta 'l daress intera, da sgià ch'a ti seet un bon purtadoo".
Ul re, ch'l'è sempra stäcc una lumäia, comè ch'u 's dassonass alora, u j'ha cuminzoo a vendicä la balussäda ch'i han fäcc a chela femna e l'è diventoo dopu d'alora un gran persecutor de tut quii che fasevan queicoss contra lui.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 627

In dü temp dü prim re 'd Cipru, dopu cu Gofredu 'd Boglion l'ha fäcc la cunquista dla Tera Sänta, üna femna l'è näcia par devuzion a Gerusalem par visitä u Sepolcru dü Signor. Quand l'è turnäda indree, l'è passäda da Cipru, indova l'è stäcia insültäda e disunuräda da quai birboi. L'è bee näcia dal giüdas, lei, ma l'ha ebiüü mia d'evasion: alora cuss l'ha fäcc? L'ha pensou 'd nä a lümantäss cünt u re, propi cün lüi. U j'é bee stäcc quii cu ghi han dicc cu la saress näcia par nota, parché u re l'era un poutron, gnänca un bris temu, un pòuru ner, infin, cu l'era gnänca bon a castiä quii ch'u insultauan a lüi, fign u punt cu 'n pudeva purtä. Iscì avisäda, la femna la cumenzava a perd la sparänza 'd pudei vendicäss dü dispressi ch'ugh i avevan fäcc. Tut a un bot, l'ha pensou 'd nä lei stessa dü re par däj, umen, una bona sgurlia. L'è näcia e u j'ha dicc coi gutoi ai ögg: "Incöi mì sem nicia chiö mia in la sparänza 'd vess vendicäda di maltratament cu mi han fäcc i vöss oman; sem nicia par pregäu d'insegnäm cum l'è cu fed vüi a purtä, senza mäi lamentäu, tücc i insült cu 'v fän sempra: nota 'd pionda, fazil cu possi fä autretant änca mì, 'dree u vöss esempi".
U re, cu fign a chel dì u s'era stäcc vidéi poutron, senza sängh, u s'è cumè dassonou a quisti parol; l'ha cumenzou dal castiä quii cu i avevan fäcc i dispressi a la femna, e dapous l'è sempra stäcc parou a fäss respetä e fä respetä i autri.
ibidem, pag. 628

Puléisg	Béid	Sóvri	Cavagnäj	Ciróni	Anzóni	Sgiurnì
ün, üna	vun/un, una	un, uni	un, una	un, unu/ünü	un, una	ün, üna
düi, dó	dui, dó	dui, dó	dui, dó	du/dui, dó	du, dó	düi, dó
tri, tré	tri, tré	tréi/trèi, tré	tri, tré	tri, tré	tri, tré	tri, tré
quatru	quatru	quatru	quatru	quatru	quatru	quatru
cinch	cinch	cinch	cinch	scinch	cinch	cinch
séis	séis	séisg	séisg	séisg/sésg	séisg	séis
sat	sèt	sèt	sèt	sèt	sèt	sèt
òt	òt	òt	uòt	òt/uòt	òt	òt
nöu	néu	nìu	nìu	néu	néu	nöu
déis	déis	déisg	déisg	déisg/désg	déisg	déis

Personegh	Chironegh	Airö
sgianéi	sgenéi/gianéi	sgianéi
fovréi	favaréi	fauréi
marz	marz	marz
divrii/eurii/iurii/ivrii	everii/varii	aurii
mäinsg	mäisg	mäisg
sgiügn	sgiügn	sgiügn
lüj	lüj	lüj
óst	óst/vóst	aóst
zatembri	satembri	setembre
docióvri/ocióuri	cióuri	otobre
nuembri	nuembri	nuembre
dicembri	dicembri	dicembre

• A cà sò, véisc la vaca dal bò.
• Om pädri a mantignìi cent fiéi l'è bón, cent fiéi a mantignìi om pädri hénn mia bói.
• Se piòu al dì dl'Ascensión, i vach van sgiù pal valón.

• A 's pò mia cantàa e portàa la cróus.
• L'è méj un bón amis che cent parent.
• Per nota, canta mia l'orb.
• Persónn di cavéi róss, chi no i crómpa no i conóss.
• Se a 's vòu ricév on s'giaf o una pasciada, a 's gh'va nà da un amis.

• A 'gh ua om centesim a cominciä e déis a finì.
• Al padrón al rüva adoss senza savèl e senza vedèl.
• Ancéi in man a canaj, féman in man ai saudäd e cavai in man di fräi, guaia!
• Cärn cürva fa bón sangu.
• I oman a gh'hann i ägn ch'a sentan e i feman chii ch'a mossan.
• L'è l'om, ch'a cüra i camp.
• Vardägh int in do cör a la sgent a 's pò mia.

• A Natal, al sbadagg d'un gal.

• Änn de nev, änn de fen.
• Ci l'é cuntent, l'é sciór.
• Fà del begn ai äsan u 's vegn mal inconträi.
• I ciòch e j'han sémpre sed.
• I nuri niri ä fann tupu l'aria.
• Per unu cata u se 's taja vìi migni una piänte.
• Sa l'é um bel bò, de 'd bel pér e grand, u vegn bei inci i vidéi.
• Sa no è 'l luf, al sarà can.
• Tanti gugiäd ä fänn um cumascél.
• Une femne par cimin, un prevet par campanin.
• U ved piondo pulid um prèved e un ciavréi che um prèved deparlù.

• L'ögg du padrón u ingrassa 'l caval.
• S'u piòu ul dì da la Scenz, par quaranta dì sem mia senz.

• A 'j va malfidàss du can ch'u boia mia.
• A Sant Andrea u monta l'invern in cadréa.
• I amis i henn i sold.
• Lavä la testa a l'äsan, u 's perd la brüs'cia e ul savón.
• Quänd ch'a l'è ann basest, a 's maridan tücc i carogn e tampest.
• Quänd che tücc i präi a fann radasì, tücc i sciüch a fann mia castegn.
• Se i ärbri a fiorissan de 'd mäisg, u 's fa castegn cul dräisg; se i ärbri a fiorissan de 'd giügn, u 's fa castegn cul pügn.
• Tücc i mis u 's fa la lüna e tücc i quajói i vónn dìn üna.
• Ul can d'aurì u l'ha mäi majóo 'l lüu.
• Ul tredasin d'aurì u tegn quaränta dì.
• U pò mia mancä ul can d'aurì!

• Ai set l'è 'mò bunóra, ai derset l'è 'na bel'óra, ai vintiset o cantä o crapä.
• Cu la prim'aqua ch'u pióu d'aurì, lavè begn la cjà s'a vurì mia dasgräzzi in quantità.
• I zòp e i róss, gnä 'l diàuru u 'j cunóss.
• La fam, l'amór e la tóss, i péissan lóu a fàss cunóss.
• Nissün u 's cunóss daparlüi.
• Par nota u canta gnä 'l merlu.
• Sant Andrea marcant da néu, e Sant Ambrös marcant pionda gröss.
• Santa Catelini l'è 'nä marcantini, Sant André u sta migni indré e Sant Ambrös l'è 'n marcant gross.
• Se t'u ciapä una pasciäda, va' da un äsan.
• Ul can d'aurì u l'ha mäi majó 'l lüu.
• Ul mes fauréi m'ha dumà vintot, ma s'u n'ess dimà déis saréss méj cent bòt.
• U 's pò cumadä tüt, fórz che 'l cöl.
• Varda mäi 'n bóca a 'n caval se u 't l'ha dacc cumè regal.

• A Carendaurì, l'è bon se u vegn sgiü i stii.
• A un camp u 'j va tre rob: bel temp, bona semenza e bói bräsc.
• A vess trop bói u 's passa par cojói.
• Büsögna tacä sot l'äsan andó ch'u comanda ul padrón.
• Cun püssee l'è mäiro l'äsan, püssee u 'j va dree i moscj.
• Gnè 'd marz gnè d'aurì tö fò mia i tö vistì; im maisg fa cum ti vö tì.
• I légg e i prasói i hénn pai pòvri cojói.
• In ogni cjä u j’é ‘l sö dafä e ul sö paissä.
• I pruverbi di vigg i hénn boi da fä cavigg.
• La colpa l'è 'na bela tosa, ma nissügn i la vónn.
• La néu d'aurì l'è tanto ledam.
• Pan e nós, mangiä di spós, pan e curtel, mangiä da cägn.
• Piesgì um bel marz, ma ghignee s'u piäsg aurì.
• Quand che la bedra la büta ul bütón, la cjàura la scüsa senza ul padrón.
• Quand che ul ciel u fa fanestra, u vegn sgiü aqua sü la testa.
• Santa Catarina, se la trova la néu a la scima la porta a la cassina, e se la la trova al pian la la porta sui montagn.
• Se la Fibia la met u capel, büta la fàucc e ciapa u rastel.
• Se sgianéi nu sgèra, se fauréi nu fregia, se marz nu fa ul mat, aurì u farà per tücc tri.
• Se u piòu u dì dl'Ascensión, u va tütcòss in perdizión.
• Terza aurianza, tira dré quaranta.
• U 'j va sentì tücc i campann prima da giüdicä.
• U 's conóss la castégna a la pèrtia, ul pörcj dòpo mazzóo e ul neguzziant dòpo crapóo.

• Cjàura che mängia la vegn a cjä daparlei.
• La vaca a cjä sò la fa stä ul bò.
• Par nota o canta gnä ul cucù.
• Se aurì no maniss, mäisg non compariss.

• I böi a 's ciapan pai cörn, i feman pai cuvazz e i oman pa la parola.
• Scóva nòva a scóva begn, ma scóva piü iscì l'änn ch'u vegn.
• Dré l'älba róssa, o ch'u fioca o ch'u bófa.
• Carnavä tüzzón, Pasqua gentil.
• Sa l'é mia um bò, l'é una vaca.
• Santa Catalina, marcanta da farina.
• Chi ch'as marida in bona lüna in térman 'd növ mis mena la cüna.

• A la Madona Candelora de 'd l'invern sem fora.
• A maä da crapä u sa sta mal da murì.
• Cand cje l'è róss u ciel, u Signór u fa u pan d'òr.
• L'änn basest l'è gram par gent e bes'cc.
• Mäi nä cuntr'aqua a tö la spusa!
• Santa Barbura e San Simon, ch' 'm cüran da la saeta e dal tron.

• LSI - Lessico dialettale della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Bellinzona 2004.
• VSI - Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Lugan/ Bellinzona, 1952.

• Val Leventina
• Dialet tisines

• Diziunari leventines