Letimbru

U Letinbru, antigamente ciamóu Lavagnöa, u l'è 'n sciümme d'a Ligüria lungu ciü o menu 19 km, ch'u scure pe intregu int'u teritoriu d'u cumün de Sann-a. U naŝĉe a-i cunfìn cun Artä e traversóu a sö valä, dund'u cögge l'ègua d'u Lavanestru e de benbén de afluenti ciü picìn, u và a caciäse int'u Mä Ligüre.

U Letinbru u naŝĉe int'a pärte ciü a punente d'u sö bacìn e, in particulä, u se furma a 210 m insc'ou livéllu d'u mä, a-a cunfluensa d'u Rian Labèrgu cu'u Rian de Lódu. De 'sti chi, a ramma primäja a l'è quella d'u Labèrgu, ch'u naŝĉe a 482 m insc'ou livéllu d'u mä sutta a-e cà d'e Ciappe d'Artä scibén che, pe 'na tradiçiùn d'u postu, a primma suxe d'u Letinbru a sajeva 'n'ätra, insc'ê rive d'u Munte Purcherìa, a 484,5 m d'altitüdine^[1].

U Letinbru u cumènsa cuscì a scure vèrsu levante int'a sö valä e, int'u primmu toccu, u l'è cunusciüu ascì cu'u numme antigu de Rian d'a Minêa. Chì, a pendensa d'a sciumèa a và a mèrmäse, in cangiu a l'è mascima int'a primma pärte e a cresce turna tra e burghè d'Îzua e de L'Èguabunn-a e tra quelle de Riburgu e Lavagnöa. Inte 'sta pärte, u percursu d'a sciumèa u l'è caraterizóu da benbén de cürve, ch'i sun prutètte cumme geusciti d'a pruvincia, cuscì cumme quelle d'u Lavanestru a-a Fossa e a Nuxetta. Da chì, u Letinbru u l'intra int'a cianüa custêa furmä da-i sö depoxiti e u piggia 'n camìn tostu dritu, indrisóu da-e zinn-e tiè sciü da l'ommu^[2][3].

Levóu u ciü grossu de tütti, u Lavanestru, i afluenti ciü inpurtanti i se trövan tütti insc'â zinn-a de mancinn-a d'a sciumèa dunde, in particulä, a gh'è u Rian d'a Cà Növa, u Rian de l'Èguabunn-a, u Rian d'a Madonna, u Rian d'a Pisüa, u Rian de Marmuäsi e u Rian de Repusén^[1].

Partindu da munte, da-a spunda de mancìnn-a u Letinbru u cögge l'ègua de 'sti rien^[4]:

• Rian Labèrgu: rian de quartu urdine, u naŝĉe a 482 m d'artéssa a-a Sèlla, a-i cunfìn cun Artä, sutta a-e cà d'e Ciappe d'Artä. Cu'u Rian de Lodu, dund'u se ghe caccia a 210 m insc'ou livéllu d'u mä, u l'è ün di duì ch'i furma u Letinbru. U rian Labèrgu u cögge l'ègua de benbén de rianetti cumme, insc'â mancìnn-a, u Rian d'a Sèlla, u Rian d'e Risé, u Rian d'u Mèrlu, u Rian d'a Cravìnn-a, u Rian d'a Carbunêa e u Rian de Purcherìa e, insc'â drita, u Rian de Väscüa e u Rian d'a Nûxe. 'Sti rien, levóu quéllu de Purcherìa, ch'u l'è de segundu urdine, e quélli de Väscüa e d'a Sèlla, i sun tütti de tèrsu urdine^[5][1]. U Rian Labèrgu u pö ese cunscideróu cumme a primma ramma d'u Letinbru scibén che, pe tradiçiùn, cumme inprinçippiu d'u Letinbru u l'è indicóu ascì ün rianettu picìn ch'u se ghe caccia drentu e ch'u naŝĉe a 484,5 m insc'ou livéllu d'u mä da-u Munte Purcherìa, ciü a levante^[6].
• Rian d'a Cà Növa: u l'è 'n rian de quärtu urdine, cu'in bacìn de ciü o menu 8 km² ch'u gh'ha drentu d'i bèlli rianétti^[7] e ch'u naŝĉe int'a fraçiùn de San Bèrtumé d'u Boscu^[1], p'inträ int'u Letinbru in curispundénsa d'a burgä de Muntegrossu. U riçeive, da-a mancinn-a, e ègue d'u Rian de Fiä (che, a sö vota, u cögge quelle d'u Rian d'u Briccu, d'u Rian d'e Traversinn-e, d'u Rian d'u Muntùn, d'u Rian d'a Trinca, d'u Rian Teggia e d'u Rian Beivègua), d'u Rian Canavä e d'u Rian de San Bèrtumé e, da-a drita, d'u Rian d'u Cianassu (dund'u se ghe caccia u Rian d'i Cärpi ascì), d'u Rian Ögiùn, d'u Rian d'u Gallu, d'u Rian Lungu e d'u Rian Pitalünga^[5]. Insc'â spunda de mancinn-a d'u rian, tostu a-a sö fin, ghe sun e cà d'u muin dìtu d'u Mäpassu, tióu sciü tra u 1723 e u 1760 e de vote dövióu pe numme d'u rian intregu^[8].
• Rian d'u Figu: u pärte sübbitu a punente d'a Cà Bezüĝn̂aschi, pe chinä int'a burgä d'Îzua, dund'u se tacca a-u Letinbru^[5].
• Rian d'i Canavè: rianettu de segundu urdine, u naŝĉe sutta a-a Villa Dója a-i Urmè e de lì u chinn-a zü da-i Canavè, ch'i gh'han dètu u numme. Riçevüa da-a mancinn-a l'ègua d'u Rian Punzigiùn, a-a fìn u se caccia drentu a-u Letinbru int'a Fraciüsa^[5][1].
• Rian de l'Èguabunn-a: mensünóu cumme Aquabona zà d'u 1263, u l'è 'n rian de tèrsu urdine ciütóstu svilüpóu, ch'u naŝĉe int'a fraçiùn de Näzu de Gattu e che de lì u scure finn-a int'a burgä de L'Èguabunn-a, dund'u se tacca a-u Letinbru. Intantu ch'u chinn-a, u Rian de l'Èguabunn-a u cögge da-a drita l'ègua d'u Rian Pursì e d'u Rian d'i Urmè e, da-a mancinn-a, quella d'u Rian Gea cu'i sö afluenti (cumme u Rian Galinella), d'u Rian d'e Rocche (ch'u cögge ascì l'ègua d'u Rian d'e Ärbue) e d'u Rian d'a Suìa (inclüzu u Rian Lüviu, ch'u se ghe caccia drentu)^[5][1].
• Rian d'a Bügna: rian de tèrsu urdine, u pärte d'inta Cà de Barbé e de lì u chìnn-a a valle, pe caciäse drent'a-u Letinbru in curispundensa d'a burgä d'i Bótta^[5][1].
• Rian Giamujette: rianettu picìn ch'u naŝĉe sutt'a-a Cà Póggi, u finiŝĉe int'u Letinbru a meza stradda tra e burghè d'i Bótta e de Çimavalle^[5].
• Rian d'i Mainchi: u scure insc'ê rive d'u Munte Bricassu e u l'intra int'u Letinbru apenn-a ciü a munte d'u santuäju d'a Madonna, doppu havéi pasóu a burgä d'i Mainchi, ch'a gh'ha dètu u numme^[5].
• Rian d'a Madonna: rian de tèrsu urdine ciamóu Rio Loriano int'a tuponumastega ufiçiä, u sö numme u vegne da-a fraçiùn d'u Santuäju, dìta ascì d'a Madonna, dund'u se caccia int'u Letinbru. U rian d'a Madonna u gh'ha 'n bacìn ciütóstu esteizu, de 1,5 km^2[9], e u naŝĉe int'a burgä de Ramè, pe cögge poi l'ègua de benbén d'afluenti. In particulä, da-a mancinn-a se ghe caccia drentu u Rian d'a Palaiella e u Rian Argine e, da-a drita, u Rian d'e Ramè^[5][1].
• Rian Ruvéi: rian de tèrsu urdine, u cögge l'ègua de ätri rianetti, cumme u Rian Faila, pe caciäse int'u Letinbru ciü in zü d'a Madonna^[5][1].
• Rian d'i Giibuìn: rianettu picìn, u piggia u sö numme da-a burgä d'i Giibuìn, da le traversä sübbitu primma de finì int'u Letinbru a Rumann-a, pasóu a burgä de Seréi^[5].
• Rian Piŝĉiafögu: rian da-u bacìn ch'u cröve 'na zona de ciü o menu 1,5 km², u l'è ditu ascì Rian d'u Fusä int'u toccu ciü a valle, segundu u numme de l'ätru sö afluente prinçipä^[9]. U Rian Piŝĉiafögu u pärte d'inta regiùn ch'a gh'ha dètu u numme, de sutta a-u Munte Cruvä, pe riçeive da-a mancinn-a e ègue d'u Rian Cianella e d'u Rian d'u Fusä, che a sö vota u l'ha zà cügìu quelle d'u Rian Leiché, d'u Rian Peä e d'u Rian Ruseize^[5][1].
• Rian d'a Möa: cürtu rianettu ch'u se caccia int'u Letinbru in faccia a-a fraçiùn de San Benärdu^[5].
• Rian d'a Rocca: rianettu ch'u scure in paralelu a-u Rian d'a Möa, u finiŝĉe int'u Letinbru ciü o menu çentu metri a valle de 'stu lì^[5].
• Rian d'a Pisüa: u l'è 'n rian ciütóstu esteizu, de quärtu urdine, ch'u naŝĉe sutta a-u Munte Cruvä, pe caciäse int'u Letinbru a Riburgu. U piggia u numme da-a Cà Pisüa, da le traversä, scibén che de vote u l'è ciamóu ascì Rian Tiné da ünn-a de regiuìn dund'u scure, ch'a l'ha dètu u numme a ün di sö afluenti. In particulä, u Rian d'a Pisüa u cögge, d'u tüttu da-a mancinn-a, l'ègua d'u Rian Tiné, dund'u se ghe caccia u Rian Neigrìn ascì, e d'u Rian de l'Ortu, dund'u s'è zà cacióu u Rian Möjé^[5][1].
• Rian de Marmuäsi: u l'è in rian de tèrsu urdine ch'u pärte da-u Munte Tiné e ch'u l'intra int'u Letinbru in curispundensa d'a fraçiùn de Marmuäsi, ch'a gh'ha dètu u numme. U Rian de Marmuäsi u cögge l'ègua de ätri rianetti cumme, da-a mancinn-a, u Rian d'a Fenugia^[5][1].
• Rian Fusäje: rian da-u bacìn de ciü o menu 0,2 km², u se tacca a-u Letinbru int'a fraçiùn de Lavagnöa. 'Stu rian u l'è stètu tunbinóu inte l'ürtimu toccu du sö camìn, da-a feruvìa pe Türìn in zü, e u passa drentu a di tübbi ascì primma, in curispundensa d'i vagunetti d'u carbùn, fèti ch'i l'han purtóu a di pezanti prublemi a-u sö scurì^[5][10].
• Rian d'e Lué: rianettu missu in paralelu a-u Rian Fusäje, u finiŝĉe int'u Letinbru a Lavagnöa^[5].
• Rian de Repusén: ciamóu ascì Rian d'u Risö, u gh'ha 'n bacìn de ciü o menu 0,2 km² e u se caccia int'u Letinbru in curispundensa d'u çentru de Lavagnöa. U Rian de Repusén u cögge, da-a mancinn-a, l'ègua d'u Rian Cursiggi, d'u Rian d'i Dodìn e d'u Rian Runcu e levóu u primmu toccu, dund'u gh'ha de zinn-e fète de maxêe, da-a feruvìa in zü u l'è stètu tunbinóu^[5][10].
• Rian Rian: u naŝĉe a Rancu e u se caccia int'u Letinbru sübbitu a valle de Lavagnöa; u l'è stètu tunbinóu da-i palassi a-a Rusca in zü^[5].
• Rian Bacetta: rian ch'u scure int'u valùn de San Luensu, u l'è stètu in mascima pärte tunbinóu. Da-a mancinn-a u se ghe caccia drentu u Rian d'i Capüsìn^[5].

Pe cuntra, da drita u Letinbru u riçeive l'ègua d'i rien chì de sutta^[11]:

• Rian de Lódu: cunusciüu ascì cumme Rian d'i Carpi, u l'è 'n rian de quartu urdine che, asemme a-u Rian Labèrgu, u furma u Letinbru. 'Stu rian u gh'ha 'n bacìn asè svilüpóu, ch'u cunprende benbén de afluenti; u naŝĉe da l'üniùn d'u Rian d'a Gazann-a cu-u Rian Rastellu e de lì u cögge, da-a mancinn-a, l'ègua d'u Rian d'e Marùnn-e e d'u Rian Slige e, da-a drita, quella d'u Rian Magnùn, d'u Rian Canpu d'u Briccu, d'u Rian d'a Rocca e d'u Rian Agri^[5][1].
• Rian d'e Cianchette: rian de tèrsu urdine, u pärte da-a regiùn cu-u mèximu numme de sutta a-a fraçiùn de Cadebunn-a e, cügìu l'ègua de benbén de rianetti, inclüzu u Rian d'a Fè da-a drita, u se caccia int'u Letinbru apenn-a ciü in zü d'a burgä de Muntegrossu^[5][1].
• Rian d'a Vèrna: u l'è 'n rian de segundu urdine ch'u vegne zü da-a regiùn ch'a gh'ha dètu u numme; u se caccia int'u Letinbru a l'Îzua^[5][1].
• Rian d'a Margäja: rian de segundu urdine, u naŝĉe int'a regiùn d'a Margäja pe chinä e u finiŝĉe int'u Letinbru sübbitu a valle de l'Îzua^[5][1].
• Rian Carlevaressu: ätru rian de segundu urdine, squèxi paralelu a-u Rian d'a Margäja e apenn-a ciü a valle de 'stu lì^[5][1].
• Rian Tremu: rian de segundu urdine ch'u naŝĉe a punente d'u Munte Tremu, ch'u gh'ha dètu u numme, u se caccia int'u Letinbru in faccia a-a burgä de Çimavalle^[5][1].
• Rian Sciocca: paralelu a-u Rian Tremu, u finiŝĉe lei ascì int'u Letinbru a Çimavalle^[5].
• Rian Villa Noli: de primmu urdine, u pärte da-u Munte Èrxu pe caciäse int'u Letinbru a meza stradda tra e burghè de Çimavalle e d'I Bagni^[5][1].
• Rian Särdu: u l'è 'n rian de segundu urdine ch'u se furma sutt'a-u Munte Fudelêa, de dund'u chinn-a p'inträ int'u Letinbru in faccia a-a burgä d'I Bagni^[5][1].
• Rian Giardìna: rian de segundu urdine ch'u naŝĉe int'a lucalitè d'a Giardina, de sutta a-u munte cu'u mèximu numme, pe finì int'u Letinbu vixìn a-e cà d'a fraçiùn de San Benärdu^[5][1].
• Rian Micheletti: rianettu picìn ch'u se caccia int'u Letinbru de frunte a-a burgä de Riburgu^[5].
• Rian Rianassu: cumme u Rian Micheletti, u l'intra int'u Letinbru ciü o menu çentu metri ciü in zü^[5].
• Lavanestru: turente de quartu urdine^[1], u l'è l'afluente ciü inpurtante d'u Letinbru, lungu 8,3 km e da-u bacìn ch'u tostu cröve 9 km². U naŝĉe a levante de Cadebunn-a e dapöi u travèrsa, inte l'urdine, e fraçiuìn de Muntemôu, Masc-ciu e Ciantagalettu, pe finì u sö camìn a Lavagnöa, intantu ch'u l'ha cügìu l'ègua de benbén de rien^[5][6].
• Rian d'u Sculäju: u pärte de sutta a-a gexa d'a Madonna d'i Angiuéi e u scure vèrsu u Letinbru pasandu tra e regiuìn de Mungrifùn e d'a Papessa, tacanduse a stu lì dund'u gh'ea a fabbrica de veddru Viglienzoni^[5].
• Rian Cadeina: u naŝĉe sübbitu a punente d'u forte d'a Madonna d'i Angiuéi e u se caccia int'u Letinbru doppu ch'u l'è stètu tunbinóu.
• Rian d'u Ritortu: rian ch'u naŝĉe tra U Baracùn e A Funtanassa, u l'intra int'u Letinbru apenn-a ciü a munte d'a gexa de Santa Ritta. Zà mensünóu inte 'n attu d'u 1179 cumme Fossatum Ritortum, u l'è stètu tunbinóu int'a ciü pärte d'u sö percursu^[5].

U bacìn idrograficu d'u Letinbru u l'è de furma tostu retangulä, ciü streita vèrsu a sö fuxe e gîä in direçiùn nord-ovest/süd-èst, e benbén svilüpóu: u cröve defèti 'n'estensciùn de ciü o menu 52 km², squèxi d'u tüttu int'u cumün de Sann-a ma, pe 0,41 km², ascì inte quellu d'Artä. 'Stu bacìn u se pö turna spartì int'i duì d'u Lavanestru e d'u Letinbru int'u sensu streitu: quellu d'u sö afluente u cröve 'n'area de ciü o menu 9 km^2[6].

A liĝn̂a d'u spartiègua a cure, vèrsu levante, insc'â lunga cresta d'i munti che, da-u Munte Pazascu (284 m) a Villa Picùn a và a-a tramuntann-a a-u Munte Cüccu (440 m), u Munte Tiné (458 m), u Briccu Parvìn (400 m), u Briccu Schivä (425 m), u Briccu d'u Cruvä (437 m), u Munte d'u Cruvä (452 m), u Munte Castelassu (572 m), u Briccu Culetta (565 m), u Munte Negìn (681 m), u Briccu Näzu de Gattu (821 m) e u Munte de San Zorzu (834 m). De lì u spartiègua u gîa in direçiùn süd-ovest, pe traversä e cà d'u Cian d'u Méi, u Briccu d'a Sèlla (519 m) e u Palassu Cappa, e dunca vèrsu mêzugiùrnu, cu'a Colla de Cadebunn-a, e dapö vèrsu levante, cu'u Briccu d'a Madunetta (422 m), e burghè de Cadebunn-a, Castagnassa e Funtanette, u Munte Ciütu (431 m), u Munte Paulìn (390 m), u Munte Cürlu (383 m) e u Briccu Rensia (301 m). I duì suttu-bacìn d'u Letinbru in sensu streitu e d'u Lavanestru i sùn pe cuntra separè da-a cresta ch'a pärte da Cadebunn-a e ch'a passa pe Munte Tremu (375 m), Munte Èrxu (423 m), Munte Fudelêa (406 m) e Munte Giardinn-a (427 m)^[6][12].

U bacìn d'u Letinbru u cunfinn-a cun quelli d'u Rian Èrru a-a tramuntann-a, d'a sciumèa Sensöggia e d'u Rian Pudestè a levante, d'u Rian de San Cristoffa, d'u Rian Muiné e d'a sciumèa Cügén a mêzugiùrnu e süd-ovest e cu'u bacìn d'a Burmia de Mallae a punente^[6][12].

U sciümme Letinbru int'i seculi u l'è stètu ciamóu inte benbén de moddi diferenti; tra e primme mençiuìn a gh'è quella cumme flumen che dicitur Lavagnola a-a fìn de l'XI seculu e de flumen Saone d'u 1176^[5]. Dapö u gh'è aqua Lavagnole d'u 1346, turna flumen Saone, Aqua Bona, fiume d'Acquabona, Lavaniola, Fiume Silvestre di Lavagnola, Torrente Lavagnola, Fiume Lavagnola, fiumara di San Bernarndo e Fiumara della Madonna^[3].

U numme dövióu a-a giurnä d'ancö u vegneiva, segundu a tradiçiùn, da-u mascimu pueta de Sann-a, u Gavriè Ciabrea, ch'u-u l'ha furmóu partindu da-u Latìn tärdu Laetus imber, ch'u vö dì "ègua cärma". Tra e primme mençiuìn de 'stu numme a gh'è çèrte mappe d'u XVII seculu, ch'i ne mustran ascì cumme, vixìn a-a sö fuxe, u Letinbru u furmasse de zmögge e di staĝn̂i, ciü avanti bunifichè. A ogni moddu, da quelli anni gh'è de lungu de mençiuìn cumme Fiumana di San Bernardo, Fiumara da-u cadastru d'u 1798^[13].

A Letinbru, int'u cursu di seculi, u l'è stètu u prutagunista de benbén de inundaçiuìn ch'i l'han purtóu a ruvinn-a e distruçiùn e, zà a-a fìn d'u XVII seculu, a gh'è de testimunianse de travaggi pe cuntrulä u scurì d'u sciümme cun dighe e zinn-e. Int'a stoja se regurdan tostu 'na trentenn-a de fèti de 'stu genere e, in particulä, d'u 1330, 1346, 1425, 1435, 1487, 1581, 1588, 1616, 1620, 1624, 1633, 1654, 1667, 1680, 1689, 1703, 1705, 1717, 1728, 1781, 1796, 1858, 1900, 1920, 1945, 1966, 1968, 1992 e 2016, cu'e ciü pezanti ch'i sun stète quelle d'u 1654, d'u 1859, d'u 1900 e d'u 1992^[13].

Pe cuntra, u Letinbru u l'è stètu asè inpurtante pe l'ecunumìa d'u postu, scìa pe scêguä i canpi che cumme fursa pe mesciä e röe de muìn, gunbi e benbén de fàbbriche, grassie a strutüe cumme u Canä d'i Muìn e u beu de Lavagnöa. 'Ste ativitè, zà numeruze int'u XVI seculu, tra a fìn de l'Öttuçentu e l'inprinçippiu d'u Növeçentu i sun rivè a-u sö mascimu svilüppu cun, prezenpiu, bén 32 papelêe^[13].

• (IT) Filippo Noberasco, Toponimi del Comune di Savona, in Atti della Società Savonese di Storia Patria, XIV, Sann-a, Tipografia Savonese, 1932.
• (IT) Daniele Ferrando, Il Torrente Letimbro e la sua valle, in I Corsi d'acqua e le Valli delle Alpi Liguri, vol. 1, Ciusanegu, Grafiche Amadeo, Arvì 2019, pp. 228-233.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Letimbru

• (IT) Letimbro - Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico, in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu o 25 zenâ 2024.