Kaanker

Dao zien mie es hoonderd soorte kaanker besjreve; biochemici deile ze in e paar hoofklasse in:

• carcinoom: 't bekindste typ vaan kaanker, oonstoond oet mutatie vaan epitheel celle. Dit is de normale vörm vaan beveurbeeld boorskaanker, dermkaanker, loongkaanker en prostaotkaanker.
• sarcoom: oontstoond oet mutatie vaan bindweefselcelle en mesenchym. Zeldzaom.
• (koedaardeg) lymfoom en leukemie: kaankers aon bloodvörmende celle.
• kiemcelkaanker: oontstoond oet mutatie vaan totipotente celle (celle die nog in alle types kinne verandere). Bij volwassene normaal gesproke allein bij klitsekaanker en eierstekkaanker, bij foete en klein kinder ouch örges aanders in 't lief (dèks bij 't stutske).
• (koedaardeg) blastoom: oet mutatie vaan veurluipercelle, kump veural bij klein kinder veur. Door dees mutatie oontsteit embryo-echteg weefsel.

 

Kaanker oontsteit door 'n ganse serie mutaties (zuug Pathofysiologie). Dees mutaties kinne edereine euverkoume, en in orgaone boe-in celle ziech e leve laank väöl deile (wie d'n dikken derm) is touwval mesjiens wel de groetse oerzaak (bij e groet aontal mutaties weurt, n'importe wat veur factore wijer nog mètspeule, de sjans op fuitsjes substantieel).^[1] Neve blinde pech speule in de regel versjèllende variabel factore mèt. In groete mierderheid geit 't hei um umgevingsfactore: mètspeule kinne rouke (25 tot 30%), dieet en vetzöch (30 tot 35%), infecties (15 tot 20%), straoling, stress, gebrek aon liefsbeweging en milieuvervojling. Neve de umgeving kin de kans op kaanker touwnumme door genetische factore. De maot boe-in touwval, umgevingsfactore en èrfelekheid mètspeule versjèlt zier sterk per kaankersoort.

Chemische stoffe die kaanker verwèkke, carcinogene, zörge euver 't algemein veur DNA-mutaties die de oongeremde celgreuj in gaank zètte (mutageen). E bekind veurbeeld is touwbaksrouk, wat veur 90% vaan de lóngkaankergevalle verantwoordelek is (door rouke of door inaoseme vaan 'nen aander ziene rouk, 'mètrouke') en evegood ouch veur e verhoeg aontal gevalle vaan keelkaanker, maogkaanker, strottehoofkaanker en gezwelle aon kop en nak zörg. Asbes (hoofverantwoordeleke veur mesothelioom), benzeen (dèks oerzaak vaan leukemie) en alcohol (neet mutageen: verhindert 't herstèlmechanisme vaan versjendeleerde celle en maak daomèt ouch de kans op kaanker groeter) zien aander belaankrieke carcinogene. Minder belaankriek meh nog ummer significant zien diverse soorte ete, in 't bezunder bewèrk vleis. Väöl lui die mèt asbes of benzeen wèrke, kriege later de geassocieerde kaankers; daorum zien in de lèste decennia in väöl len maotregele getroffe veur dat tege te goon. Compleet vermije vaan carginogene heet, es 't al meugelek is, geine zin: sommege vaan die stoffe zien allein sjäöjelek in hoeg concentraties en zien in spore zjus oonmisbaar. Zoe is vitamine C kaankerverwèkkend, meh tegeliek hel nujeg veur 't metabolisme vaan de mins.

Kaanker kin me veural kriege vaan ioniserende straoling, dus vaan straoling oetgezoonde door radioactief bronne. Alfa- en bètastraoling zien veural bij inwendege vervojling gevierlek; gammastraoling kin ouch vaan boetenaof tot sjaoj leie. Kaanker door straoling euverkump beveurbeeld radiologe, aonwoenende vaan atoomproefterreine en mijnwèrkers in uraniumkojle, boe radongaas es vervalproduk vaan uranium de loch völt. 't Gebäört evels ouch particuliere wel: veural in kroeploker en slech geventileerde kelders concentreert ziech 't radon ouch. In de Benelux, boe gein uraniumbronne zien, is dit gezoondheidsrisico beperk. Binne Nederland kump 't nog veural in Zuid-Limbörg veur.^[2] De norm veur ioniserende straoling door radonverval is 100 Bq/m³; in Vlaondere kump zoe'n 10% vaan de hoezer daobovenoet.^[3] Me moot radon neet de kans geve ziech op te houpe; 't hoes good ventilere kin al helpe.

Aander types vaan straoling kinne ouch veur kaanker zörge, wie röntgenstraoling en UV-straoling. Dit lèste zörg dèks veur melanoom (hoedkaanker) bij 't te laank in de zon ligke. De versjendelering vaan de ozonlaog (die UV-straoling oet 't zonleech filtert) heet dat risico groeter gemaak.

Allewel tot kaanker oet biotische bronne bij lui neet domineert - 't tröf beveurbeeld veugel väöl mie - zien infecties wel (mèt) verantwoordelek veur 'n aonzeenlek deil vaan alle minseleke kaankergevalle. Tot veur kort plaostde me dit tösse 10 en 20 percint; recint oonderzeuk wies drop tot dit väöl hoeger ligk, tege de 40 percint. De bekindste gróp krenkdekieme die dit kinne doen zien versjèllende soorte minselek papillomavirus (HPV). Die zien sjöldege bij väöl kaankers in en um liechaamsholtes, veural baarmojerhalskaanker, boe bekans alle gevalle door virusse weure veroerzaak; wijer bij oonder mier anaalkaanker (ouch in de allermieste gevalle) en gezwelle aon de penis, vagina en vulva (in 'n minderheid vaan de gevalle). Ouch keel- en moondkaanker kinne door 't HPV koume; volges recint oonderzeuk is HPV, euvergedrage door orale seks, in de VS allewijl zelfs nog veur rouke de veurnaomste oerzaak devaan.^[4]

Aander virusse die kaanker kinne verwèkke zien 't polyomavirus (hoedkaanker, neerkaanker en hersekaanker), 't Epstein-Barrvirus (immunoproliferatiefkrenkde en nasofarynxcarcinoom), e zeker herpesvirus (Karposisarcoom; daonao geneump Karposisarcoomvirus), de hepatitis-B en -C-virusse (leverkaanker, in de variant hepatocellulair carcinoom of HCC) en 't T-celleukemievirus (leukemie). Vaan sommege virusse is de sjäöjeleke wèrking gooddeils beperk tot de kaanker; dat zuut me daan dèks aon de naom vaan 't virus. Bij aandere soorte is de kaanker e bijversjijnsel, wat laank neet altied optrejt. Zoe krijg mer e fractie vaan de hepatitis-B-patiënte ouch ech lieverkaanker.

Bacterië kinne ouch 'n rol speule bij kaanker, zoewie Helicobacter pylori, dee veur maogkaanker kin zörge. Volges Canadees-Amerikaans oonderzeuk oet 2011 höbbe fusobacterië te make mèt dermkaanker; of ze oerzaak daan wel gevolg zien, is neet dudelek.^[5] Oonderzeuk oet 2013 tuinde aon tot kaankercelle dèks väöl bacteriaol RNA en DNA höbbe, zeker in de specifieke kaankergene. Me nump aon tot bacterië gene mèt kaankercelle oetwissele; dit zouw tot bepaolde soorte kaanker kinne leie. In 't bezunder bringk me Acetinobacter mèt acute leukemie in verband, en Pseudomonas mèt maogtumore.^[6]

Aidslijers kriege in e later stadium vaan hun krenkde dèks viraol vörm vaan kaanker, m.n. Karposisarcoom en mèt HPV geassocieerde kaankers. Dit kump doortot 't aidsvirus 't immuunsysteem aonvèlt, wat de weeg vrijmaak veur bacterië en virusse.

Allewel tot kaanker in hoeg maote 'n sporadische krenkde is, die neet in de gene zit, speule versjèllende genetisch factore 'n rol, soms 'n klein, soms 'n get groeter. De belaankriekste gevalle zien boorskaanker en eierstekkaanker, die lui mèt bepaolde mutaties in de gene BRC1 en BRC2 trèffe. In zwoer belasde families kinne zelfs manslui boorskaankerversjijnsele kriege. Väöl zeldzaomer meh hendeg ingriepend zien syndrome wie 't Syndroom vaan Li-Fraumeni en 't Syndroom vaan Turcot. Dit zien serieus gebreke aon 't mechanisme vaan de celdeling. Inkel kaankers (in 't bezunder leukemie en klitsekaanker) koume ouch mier veur bij lijers aon 't Syndroom vaan Down (mongole); väöl aander soorte zjus weer minder, umtot op 't 21e chromosoom (wat de lijers drei kier höbbe) diverse tumoroonderdrökkingsgene zitte.

Euver 't algemein is kaanker neet euverdraagbaar, allewel tot dat bij bieste (beveurbeeld t'r Tasmaansen duvel) wel gezeen weurt. Dit heet te make mèt de wèrking vaan 't immuunsysteem, dat vreem minseleke celle, dus ouch kaankercelle, boetezèt um hun oonbekind MHC. 't Kump 'nen inkele kier veur bij orgaontransplantaties en zwaangersjappe.

 

Kaanker is in feite 'n krenkde aon de regulering vaan celgreuj. Es 'n gewoen cel 'n kaankercel weurt, mote dus bepaolde gene die dat regele weure oonderdrök. Dao zien twie types gene die mote mutere: oncogene, die de celgreuj in gaank zètte, en tumoroonderdrökkingsgene. Bij kaanker zien de ierste soort gene zoe veranderd tot de nui celle vaan 't koedaardeg kaankertyp weure. De twiede weure oetgezat zoetot de celle ziech oonbeperk vermierdere. Zouwe allein de oncogene mutere, daan greujt de kaanker neet, mutere allein de oonderdrökkingsgene, daan is d'n tumor goodaardeg. 't Oontstoon vaan kaanker weurt carcinogenese geneump.

De aard vaan de mutaties die op 't ind tot kaankercelle leie kin versjèlle en is normaal gezeen e perces vaan jaore. Mutaties, foute bij 't kopiëre vaan genetische informatie, zien bij organismes aon d'n orde vaan d'n daag. 't Lief heet evels mechanismes um groete foute oet te sjakele, zoewie DNA-reparatie of apoptose (geregelde celdoed). Bij kaanker weurt dat allemaol oontregeld. Dit kump meistens door de stofwisseling (metabolisme): bij celdeiling maak 't lief gebruuk vaan de stoffe die 't in ziech heet. Ouch carcinogene weure daobij gebruuk, al zien ze dao neet good veur gesjik. 'n Väölheid vaan carginogeen molecule maak de kans op foute, en dus mutaties, groeter.

Es de combinatie vaan factore eine kier in gaank is gezat, kin de kaankercel ziech oonindeg kopiëre, wat de gezoonde celle neet kinne. Daorum is kaanker ouch zoe lesteg te bestrije: es vaan 'nen tumor mèt tien mieljaar celle mer tien euverblieve, zalle die direk weer beginne mèt ziech oet te breie. Dit is 'n oongewuns effek op microniveau vaan de survival of the fittest: zjus de kaankercelle höbbe 't bèste mechanisme veur te euverleve.

 

Es d'n hoesdokter kaanker meint te zien, moot dèks nog 'ne patholoog, 'nen oncoloog of 'ne specialis in 't relevant orgaon draon te pas koume um dat zeker te weite. Aonwiezinge veur kaanker kin me kriege oet röntgenfoto's (wie heineve), endoscopie, CT-scans of bloodteste. Soms deit me aon groetsjaoleg bevolkingsoonderzeuk oonder veural awwer lui, op boors- of prostaotkaanker.

In de touwkoms moot 't, ouch in e vreug stadium, meugelek zien um oet einen droppel blood oet te make of iemes kaanker heet en wat veur; regelmaoteg oonderzeuk oonder de ganse bevolking kin meugelek de aander menere vaan diagnose euverbojeg make.^[7]

Kaanker manifesteert ziech in vreug fases miestal neet zoe dudelek. De symptome zien laank nogal vaag en kinne aon zoeväöl aander krenkdes weure touwgesjreve. Daodoor weurt de krenkde dèks te laat oontdèk um nog te kinne bestrije. Aon d'n aandere kant leit 't ouch wel ins tot hypochondrie, umtot me bij 'n oonsjöldege krenkde aon kaanker kin dinke.

Symptome behelze:

• lokaol symptome: oongewoen bubbelkes (dit zien tumore), blojinge, oontstekinge en/of pien, geelzöch (es gevolg vaan sameduiing vaan umligkend weefsel).
• symptome vaan oetzejjing: oetgezatte lymfekliere, hooste, bloodspeie, hepatomegalie (vergroeting vaan de lever), pien in en breke vaan belasde kneuk en neurologische symptome. Pien, ouch al e symptoom in ieder fases, kump mier veur en is intenser in de gevorde fase.
• systeemsymptome (wat me aon 't lief merk zoonder tot die liechaamsdeile geaffecteerd zien): cachexie (wat ziech uut in gewiechsverluus, vermeujdheid en slechte eetlös), excessief zweite, bloodermooj en hormonaol veranderinge.

De specialis dee kaanker moot vasstèlle deit aon histologie: me nump e moonster vaan d'n tumor en oonderzeuk dat in 't laboratorium. Zoe'n oonderzeuk kin gebäöre door (extern) biopsie of chirurgie. De patholoog oonderzeuk oonder mie 't typ kaanker en de graod boe-in de kaanker ziech bevint. Dit is vaan belaank veur de prognose.

 

Wereldwied zörge alle kaankers same veur oongeveer 13% vaan alle sterfgevalle. In Nederland is dat zelfs minstens 30 percint; sinds kort heet 't hart- en vaatkrenkdes ingehaold es belaankriekste doedsoerzaak.^[8] In 2010 kraoge zoe'n 95.000 Nederlanders kaanker; verwach weurt tot dit in 2020 zal opgeloupe zien tot 123.000. Dit kump veural doortot lui awwer weure.^[9] De frequintste gevalle zien (in aofloupende volgorde) lóngkaanker, maogkaanker, baarmojerhalskaanker, leverkaanker en boorskaanker. In de 'oontwikkelde' wereld krijg eine op drei oets kaanker; oonder euverlevers is de kans um 't nog eine kier te kriege oongeveer twie op nege. Zuver statistisch gezeen zouw dit aontal lieger mote zien, meh umtot kaankerlijers dèks door hun leefgewoentes en/of genetischen aonlag al mier risico lepe, en umtot kaanker 'n chronische krenkde is die ziech miestal jaorelaank in stèlte opbouwt, höbbe ze ouch e verhoeg risico op nog 'ne kier kaanker.

Me zeuk allaank nao 'het' medicijn tege kaanker, meh door de zoe diverse oerzake vaan de versjèllende soorte kaanker is 't neet woersjijnelek tot dit oets kump. Door de jaore heer zien versjèllende methodes oontwikkeld veur kaanker te bestrije. De ajdste is chirurgie: daobij weurt d'n tumor gewoen droetgesnoje. Dit deit me al iewe, meh heet versjèllende bezwoere: 't liet de patiënt vermink achter en hölp neet es de kaanker al is oetgezejd. Orgaone die me kin misse, zoewie boorste en klitse, weure dèks geamputeerd, allewel tot 't psychologisch effek daovaan zwoer kin oetvalle.

Radiotherapie, boebij ioniserende straoling weurt gebruuk um de celle aon te valle, is väöl in gebruuk, zoewel es therapeutische behandeling (geriech op genezing) es bij wijs vaan palliatief behaandeling (symptoombestrijing, wienie genezing oonmeugelek is). Naodeil is tot de straoling ouch zwoer effekte heet op gezoond umligkend weefsel en zjus weer kaanker kin verwèkke (me moot 't daan ouch neet bij goodaardege tumore gebruke).

Chemotherapie vèlt effectief snel deilende celle aon en wèrk daorum good tege kaankers. Ze valle evels ouch gezoonde celle mèt die eigesjap aon: haorfollikele, beinmerg (zoonder leukemie) en 't verteringskenaal. Dit maak de patiënt extreem misselek en leit tot haoroetval. Ouch kin chemotherapie sjaoj aon de herses doen en zoe vergeetechtegheid teweegbringe.^[10] Daobij kin de sjemische contaminatie vaan 't lief zelfs tot nuie kaanker veure.^[11] Es 't neet nujeg is, passe dokters 't lever neet touw.

Aander methodes zien immunotherapie, boebij 't immuunsysteem weurt gestimuleerd um de kaanker aon te valle (wat 't normaal neet deit), hormoontherapie en (bij leukemie) beinmergtransplantatie. In sommege gevalle bliek 't meugelek oontwikkelende kaankercelle bij leukemiepatiënte ziech te doen umbouwe tot oongevierleke macrofage. Therapie die ziech dao-op baseert moot (miert 2015) nog weure oontwikkeld.^[12]

Vreuger waor kaanker ummer of bekans ummer doejelek. Allewijl geit dit nog ummer op veur sommege types, die neet of lesteg behandelbaar zien, meh valle aandere soorte good te geneze. Zoe zien de mieste gevalle vaan hoedkaanker (wat ouch opvèlt en daorum miestal vreug weurt gediagnosticeerd) in de moderne wereld neet doejelek. Daomèt zien dees krenkdes e stök minder doejelek es attak of hartimfark (wat oongeveer eve väöl veurkump es de gebrukelekste kaankers).

Wee in e laat stadium gediagnosticeerd weurt, geit dèks e zwoer leve vaan ingriepende behandelinge tegemoot. Terminaol patiënte weure vreug of laat bèdlegereg en höbbe oetgebreide zörg nujeg, es de kaanker ummer mier liechaamsfuncties oetsjakelt.

Es mier bekind weurt vaan de oerzake vaan kaanker, weurt 't ouch gemeleker dao vaan te väöre get aon te doen. Al roond 1900 woort bekind tot ioniserende straoling tot kaanker kin leie. Allewijl weure lui die mèt radioactiviteit wèrke besjermp mèt zwoer metale (wie loed), die väöl vaan die straoling tegehawwe. De touwpassing vaan asbes, in de decennia nao d'n Oerlog hiel väöl gebruuk in de bouw, is intösse in e groet aontal len verboje.

Es me 't nog neet heet, kin 't gezoonder make vaan de levesstijl väöl doen um kaanker in de touwkóms te veurkoume: väöl bewege, neet rouke, neet te väöl alcohol en maoteg ete. 't Effek op vaan väöl greunte en fruit, wat zoonder mie good is veur de gezoondheid, steit evels ter discussie. Wel liekene vet ete, gegrild vleis, väöl sókker en väöl zaajt e negatief effek te höbbe. Euver 't algemein kin me dus zègke tot e gezoond en gevarieerd dieet, wat ouch good is tege aander krenkdes, veur de gemiddelde mins de bèste preventie veur kaanker is.

Medicijne wèrke soms ouch tege bepaolde vörm vaan kaanker, soms es bijwèrking, soms es hoofwèrking. Zoe weure tamoxifen en raloxifeen veurgesjreve tege boorskaanker. Finasteride hölp tege prostaotkaanker. Vaccinatie hölp tege kaankers die door virusse of bacterië weure veroerzaak. Zoe besteit e vaccin tege baarmojerhalskaanker, wat HPV-virusse in 't algemein bevech. 't Vaccin tege hepatitis B hölp ouch tege leverkaanker, aongezeen dit soms bij lijers aon die ierste krenkde veurkump.

De aajds bekinde besjrieving kump oet Egypte en steit op e papyrus oet 1600 veur Christus. Hei weurt de behandeling vaan blojinge aon de boors besjreve, dewijl me tegeliek touwgief tot de krenkde neet te geneze vèlt. Hippocrates besjrijf versjèllende tumore en beneump ze mèt 't woord karkinos ('krab'). Celsus brink roond 't begin vaan de jaortèlling de lienvertaoling cancer in umloup. In deen tied verklaort me de krenkde, wie alle aandere krenkdes, oet de lier vaan de liechaamsvochte. In d'n èlfden iew kump d'n Arabische filosoof Avicenna al mèt 'n besjrieving vaan chirugrische behandeling: 'nen tumor moot groondeg weure oetgesnoje. In de zeventienden iew kaom in Nederland 't anatomisch oonderzeuk nao kaanker op gaank. François de la Boé Silvius zoch de oerzaak in de lymfekliere, Nicolaes Tulp (bekind vaan 't sjèlderij De anatomische les vaan Rembrandt) zaog kaanker es 'n infectiekrenkde.

In 1775 woort veur 't iers 'n oerzaak vaan kaanker oontdèk: de Brit Percival Pott oontdèkde tot klitsekaanker väöl veurkaom bij sjouwevegers. In de twiede helf vaan de negentienden iew woort door verbeterde microscope dudelek tot 't minselek lief oet väöl mieljarde celle bestoont, en tot kaanker e geval vaan oongeremde celdeiling waor. De Pruus Theodor Boveri stèlde in 1902 es ierste tot kaanker 'n genetische oerzaak had. De oontdèkking vaan ioniserende straoling door Pierre en Marie Curie brach door serendipiteit 'n nui maneer vaan genezing aon 't leech, meh maakde, door de leukemie vaan Marie, ouch pienlek dudelek tot die straoling eine ouch zjus kraank kós make. Nog väöl dudeleker woort dit nao de bombardeminte op Hiroshima en Nagasaki. Janet Lane-Claypon publiceerde in 1926 'n epidemiologische studie euver boorskaanker. 't Desastreus effek vaan tabaksrouk op de lónge woort in 1956 door Richard Doll en Austin Bradford Hill veur 't iers gedocumenteerd.

Nog ummertouw is väöl oonbekind vaan de perceis oerzake vaan kaanker(s); nog väöl minder bekind is wie me 't good kin geneze. 't Oonderzeuk nao de krenkde geit in dezen tied daan ouch door.

Dit artikel is gebaseerd op zien Ingelstaoleg equivalint, en wel dees versie

1. ↑ Nature - The simple math that explains why you may (or may not) get cancer
2. ↑ NOS.nl - Lage concentraties schadelijke edelgassen in huizen
3. ↑ Gezondheid.be - Wat kunt u doen als er te veel radon in uw huis zit?
4. ↑ Physorg.com - Oral sex linked to cancer risk
5. ↑ Nu.nl - Bacterie in verband gebracht met darmkanker
6. ↑ PLoS Computational Biology - Bacteria-Human Somatic Cell Lateral Gene Transfer Is Enriched in Cancer Samples
7. ↑ VUmc - Druppel bloed straks voldoende voor diagnosticeren kanker
8. ↑ http://www.swov.nl/cognos/cgi-bin/ppdscgi.exe?DC=Q&E=/Nederlands/Varia/Doodsoorzaken
9. ↑ Nu.nl - Veel meer nieuwe kankermeldingen in 2020
10. ↑ Nu.nl - 'Chemo-brein' is geen fabeltje
11. ↑ De Standaard Online - Chemo lokt zelf kanker uit
12. ↑ Stanford Medicine - Scientists discover how to change human leukemia cells into harmless immune cells