Portugees

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Portugees is 'n Romaanse taol, en wiedoet de mies gesproke taol in Portugal en Brazilië. De taol is ouch officieel in Angola, Mozambique, Kaapverdië, Guinee-Bissau, São Tomé en Príncipe, Macau en Oos-Timor; veural in de ierste twie len woene daobij e groet aontal mojertaolsprekers. Wijer weurt de taol door 'n aontal minse gesproke in Goa (India). De streektaole Galicisch en Fala, gesproke in Spaanje, zien ing verwant aon 't Portugees meh weure dao op politieke grun miestal neet oonder gerekend. 't Portugees heet zoe'n 220 miljoen ierstetaolsprekers (en nog miljoene aander twiedetaolsprekers, veural in Afrika); heimèt is 't ein vaan de groetste taole op de wereld. De groete mierderhied vaan de sprekers woent in Brazilië. Zien wereldwij verbreiing daank 't Portugees aon 't koloniaol wereldriek dat de Portugeze tösse de vieftienden en achtienden iew höbbe opgebouwd.

't Portugees vèlt oonder de Ibero-Romaanse taole. 't Deilt daomèt väöl wezeleke oontwikkelinge mèt 't Spaons (Castiliaans) en nog gans get mie mèt 't Astur-Leonees. Mèt 't Galicisch vörmp 't eigelek 'n einheid: Portugal waor oersprunkelek e graofsjap vaan 't keuninkriek Galicië, ingestèld naotot de christene dit gebeed op de More vereuverd hadde. De militaire die dat dege kaome oet 't noordeleker Galicië en 't Galicisch góng Portugal es taol vaan de nui elite dominere. Wie Portugal in 1139 'n oonaofhenkelek keuninkriek woort, begós de Portugese taol ziech aanders te oontwikkele. 't Keuninkriek breide ziech wijer nao 't zuie oet, en de Portugese taol weurt euveral in 't riek opgelag. Tegeliek bleef d'n invlood vaan 't Spaons zier beperk, zoetot de twie taole veural in oetspraok hendeg oeterein greujde.

In de kolonië vaan Portugal woort veuriers nog mer beperk Portugees gesproke. In Afrika zaote de Portugeze veural in forte en factorije; inheimse rieke woorte neet ingelief. Door de Portugeze mètgenome slave oontwikkelde wel op 't Portugees gebaseerde creooltaole wie 't Kaapverdiaans. In Brazilië vermingde de koloniste ziech mèt de inheimse bevolking en waor de umgaankstaol 't inheims Klassiek Tupi. Pas in d'n achtienden iew, wie 't Tupi verboje woort, begós de bulk vaan de bevolking dao Portugees te spreke. Later, in de negentienden iew, woort de bevolking vaan Angola aongemeujeg um 't te liere: wee katheliek waor en Portugees spraok, kaom veur Portugees staotsbörgersjap in aonmerking. In Mozambique börgerde de taol minder in, meh ouch dao lierde e groet deil vaan de bevolking de koloniaol taol. De Portugese kolonies in Afrika höbbe ouch nao hun oonaofhenkelekheid 't Portugees es officieel taol aongehawwe, es veurnaom bindmiddel tösse de versjèllende volker.

De groetste dialectische variatie vint me, rillatief nao oppervlaakde en bevolkingsdiechheid, in 't Galicisch. De mieste zouwe dit gei Portugees dialek neume ('t Galicisch heet zienen eige sjrieftaolnorm), meh um taolkundege reies heet 't wel zin veur 't hei te behandele. De diverse Galicische dialekte of tongvalle kinne in drei zones (wes, midde en oos) weure verdeild, boebij de oosteleke dialekte rillatief kortbij 't Asturiaans stoon. Kinmerkend aon 't Galicisch tegeneuver 't (Standaard-)Portugees zien oonder mie de oetspraok vaan de ch es [tʃ] (wie in 't Spaons, en neet [ʃ] wie in 't Portugees), vaan de v- es [b] (wie in 't Spaons), 't verstumloeze vaan de klaank /ʒ/ tot /ʃ/ en de väöl minder sterke reductie vaan neet-beklemtoende lètters.

De grens mèt 't Portugees in Portugal, Europees Portugees geneump, weurt miestens bij de landsgrens getrokke, meh vaan 't dialek vaan Melgaço weurt nog wel ins gezag tot 't beter bij 't Galicisch pas. In eder geval vint me in 't Noord-Portugees diverse kinmerke die me vaan 't Galicisch kint. Dat gelt veural veur 't bergechteg binneland (Alto-Minho en Trás-os-Montes); de steideleke dialekte vaan Porto en aander plaotse aon of bij de kös zien minder karakteristiek. In dit binneland kin me nog de 'Galicische' oetspraok vaan de ch hure, meh ouch nog versjèlle tösse dentaol en alveolair sisklaanke: tösse paço ['pasu] 'paleis' en passu ['pas̺u] 'stap' zoewie tösse cozer [ku'zeɾ] 'koke' en coser [ku'z̺eɾ] 'nejje' weurt nog versjèl gemaak wat zoe klein is tot 't sprekers vaan aander taole koelek zouw opvalle. In de middeliewe waore ç en z affricaote. E wijer kinmerk, wat ouch in 't kösgebeed veurkump, is tot de ei en de ou diftonge zien gebleve (ze klinke zoe oongeveer wie de Hollandse oetspraok vaan de ee en oo).

't Zuie vaan Portugal (inclusief Algarve, Azore en Madeira) is joonger en daorum taolkundeg minder divers. Belaankriekste kinmerk is tot de ei en ou hei monoftonge zien gewore (ze klinke wie de ee en oo in 't Limbörgs). 't Gief evels e vrij groet gebeed boe de ei 'nen diftong is en de ou 'ne monoftong. In Lissabon beveurbeeld, wat nog zjus in dit gebeed ligk, klink de ei bekans es 'ai'. E gans bezunder geval is nog 't Barranquenho in Barrancos (Spaanje), wat soms es Portugees dialek weurt umsjreve meh ouch bij 't Extramadurees (deil vaan de Astur-Leonese taolgrop) kin weure ingedeild.

Braziliaans Portugees is miestens oonmiddellek te herkinne, ouch veur beginnende sprekers vaan 't Portugees. De dialekgrop bevat e groet aontal conservatismes, die in Portugal gooddeils verlore zien gegaange. Zoe zien -b-, -d- en -g- midde in e woord stumhöbbende plosieve gebleve, dewijl ze in Portugal fricatieve zien gewore, en weurt de -s nao 'ne klinker nog ummer wie [s] oetsproke en neet, wie in Portugal, es 'n [ʃ] (oetzundering hei-op is 't dialek vaan Rio de Janeiro). Ouch zien de neet-beklemtoende klinkers in Brazilië väöl minder gereduceerd es in Portugal. Dit maak 't Braziliaans veur nui lierders beter verstoonbaar es 't Europees Portugees.

'n Belaankrieke vernuiing is de vocalisatie vaan de -l boe geine klinker op volg tot [-w]: Brasil klink es [bɾa'ziw]. De -r op e woordind vèlt zoeget compleet eweg. De /r/ (e foneem wat euvereinkump mèt 'n inkel r- aon 't begin vaan 't woord en 'n dobbel -rr- middenin) weurt sterk brouwend oetgesproke, beveurbeeld [ʁ], al is dat in väöl Europese dialekte ouch al zoe. De clusters /di/ en /ti/ klinke steivas as [dʒi] en [tʃi]: ponte 'brögk' weurt ['põtʃi] tegeneuver EP [põtɨ]. E grammaticaol versjèl is 't oontbreke vaan 't wäördsje tu 'doe/diech': in 't zuie weurt dat gaaroet neet gebruuk (tenzij in de sjrieftaol en aander formeel taolgebruuk) en zeet me in plaots daovaan você, in 't noorde weurt 't wel gebruuk meh daan mèt de werkwoordsvörm die bij 't miervoud hure. ('n Parallel oontwikkeling heet ziech veurgedoon in 't Spaons vaan Latiens Amerika.)

De belaankriekste versjèlle binne 't Braziliaans Portugees zien die tösse 't noorde en 't zuie. Sterk aofwiekende accente höbbe de dialekte vaan de Caipira's en de Gaucho's in 't binneland vaan Zuid-Brazilië. Gans bezunder is ouch 't Riverense, ouch Portunhol geneump, e Portugees dialek mèt Spaonsen invlood wat laanks de grens mèt Uruguay weurt gesproke.

't Angolees Portugees en Mozambikaans Portugees versjèlle neet zoe sterk vaan 't Portugees in Portugal, umtot ze de taol vaan 't vreuger mojerland nog ummer es norm hantere. D'n invlood vaan de inheimse taole beperk ziech in Angola tot 't typisch 'Afrikaans' accent en e hemfelke wäörd; in Mozambique, boe de Bantoetaole hun plaots in 't opebaar leve beter höbbe vasgehawwe, is deen invlood get groeter. Wijer heet eder Portugeestaoleg land wel zien eige dialek (vaan belaank is oonder mie 't Goa-Portugees).

De iewelang Portugese inminging in Afrika en de creatie vaan slavepopulaties oet diverse len höbbe gezörg veur e groet aontal op 't Portugees gebaseede creooltaole. 't Kaapverdiaans creool, wat in gans Kaapverdië door de bevolking weurt gesproke, emancipeert ziech laankzaamaon tot 'n sjrieftaol. Dit gelt zeker ouch veur 't Papiamento, wat al vreug in zie bestoon door 't Spaons is bijgestuurd en daorum neet direk es Portugese creooltaol herkinbaar is. Ouch in Guinee-Bissau en aonpaolende deile vaan Senegal weurt 'n Portugese creooltaol gesproke. Op São Tomé sprik me 't Forro, op Príncipe 't Principense, meh dees taol verdwijnt oonderhand te gunste vaan 't Standaardportugees.

Diverse aander Portugese creooltaole zien intösse oetgestorve, boe-oonder 't Mardijker vaan Batavia. 't Indiaas creool vaan Daman en Dui verdwijnt oonderhaand door laankzaam decreolisatie: 't is ummer mie goon liekene op 't Goa-Portugees.

Allewel tot Portugees ing verwant is aon 't Spaons, valle in de klaanklier de versjèlle direk hendeg op. Boe 't Spaons ziech oontwikkelde tot 'n taol mèt 'n syllabische prosodie en hel fricatieve, góng 't Portugees zwoerder op de klemtoen leune, mèt sterke reductie in neet-beklemtoende lèttergrepe, en vörmde ziech euver 't algemein 'weike' klaanke. Ouch de neusklaanke valle direk op.

Wie in bekaans alle Romaanse taole is de Latijnse /k/ gepalataliseerd boe ze door 'n veurklinker woort gevolg, en wel tot ch (oetspraok [ʃ], Aajd-Portugees [tʃ]). De /t/ tösse twie klinkers is verweik tot /d/ (en in 't Europees Portugees vaan allewijl gepalataliseerd tot [ð]), wie dat ouch in 't Spaons zoe is. In väöl aander opziechte wiek 't evels vaan 't Spaons aof en deit 't iejer mèt mèt taole wie 't Catalaans of Occitaans. Zoe zien de Latijnse clusters -ct- en -lt- tot -it- gewore en neet dooroontwikkeld tot -ch- (feito 'feit, gedoon' oet factum, Spaons hecho; oito 'ach' oet octo, Spaons ocho; muito 'väöl' oet multum, Spaons mucho). Ouch hèlt 't Portugees de f- in stand (falar 'praote', Spaons hablar) en weure de v en de b es twie foneme oeterein gehawwe (in 't Galicisch is dit neet 't geval). Dees veraanderinge heet 't Spaons pas rillatief laat doorgeveurd.

Typisch veur 't Portugees is de sterke neiging, al in de ierste fase vaan de taol, um consonante binnenin e woord te laote valle. Ponere 'zètte' is por gewore (Aajd-Portugees poer tegeneuver Spaons poner), benedictus 'gezegend' weurt bento. N of m weurt, wienie neet door 'ne klinker gevolg, es neusklaank in de veurege klinker opgenome. D'n oetgaank -on(e) in 't Vulgair Latien weurt consequent tot ão.

't Groetste deil vaan 't Portugees vocabulair is natuurlek vaan (Vulgair) Latijnsen oersprunk; aander bronne zien 't Galaecisch (de Keltische taol die hei veur 't Latien woort gesproke), 't Gotisch en 't Arabisch. De taol deilt väöl typerend lexicaol taolgood mèt 't Spaons (beveurbeeeld versjèlle tösse para en por, of tösse estar en ser, ter [oet tenere 'hawwe'] veur 'höbbe'). Typisch Portugees is oonder mie 't beneume vaan de daog mèt raanknommers (segunda feira 'maondag'; Sp. lunes), wat te verklaore vèlt oet 'n aajd taboe op heidense gode.

't Gief diverse versjèlle tösse de nationaol standaarde oonderein, in de ierste plaots tösse Europees en Braziliaons Portugees. Dee lèste standaard heet diverse wäörd oet 't Aajd-Tupi (veural naome veur tropische bieste en plante wie abacaxi 'ananas', cupim 'termiet'; wijer hiel väöl toponieme) en oet de Afrikaanse taole (bunda 'vot' oet Kimbundu mbundu). Wäörd veur nui begrippe versjèlle dèks ouch (Europees betão, Braziliaans concreto 'beton'; Europees autocarro, Braziliaans ônibus, Angolees machimbomba 'bös'; Europees bairro de lata, Braziliaans favela, Angolees muceque 'brakkewiek'). De dialekte in Afrika en Azië doen in väöl gevel mèt 't Europees Portugees mèt.

't Geuf 'n Portugese editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie.