Spookdierkes

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Spookdierkes zien klein, primitief, nachactief boumklummende primaote oet de infra-orde Tarsiiformes (Gregory 1915) en de femilie Tarsiidae (Gray 1825). Allewel tot ze noe allein op eilen in Zuidoos-Azië leve, waore ze vreuger wijer verspreid.

De Tarsiiformes zien tot 55 mieljoen jaor trök bekind oet fossiele, en in tegestèlling tot de modern spookdierkes leefde ze in groete deile vaan Azië, Europa, Noord-Amerika en dinkelek ouch Afrika. Neve de femilie Tarsiidae umvat ze nog de fossiel femilie Omomydae. De ajdste spookdierechtege fossiele zien vaan dees femilie, en allewijl zien tientalle geslachte besjreve. Ze mote dus hiel wiedverspreid zien gewees. Aon 't ind vaan 't Eoceen evels, 34 mieljoen jaor geleie, zien de Omomydae innins verdwene.

De Tarsiidae koume later op, zoe vaanaof 45 mieljoen jaor trök, en 't noe nog bestaond geslach Tarsius versjijnt daan al in Oos-Azië. Daoneve weure nog twie fossiel geslachte tot de Tarsiidae gerekend, Xanthorhysis en Afrotarsius, allewel tot dat lèste nog hendeg oonzeker is door de ermooj aon materiaol. In eder geval zien de spookdierkes in lateren tied door d'n opkoms vaan wijer oontwikkelde primaote (ape) trökgedroonge en op 't vasteland gans verdwene.

De perceis plaots vaan de spookdierkes binne de orde vaan primaote is al 'nen iew oonderwerp vaan discussie. Vaanajds weure ze ingedeild bij de haafape (Prosimii); die umvatte neve de spookdierkes nog de inheimse primaote vaan Madagaskar (maki's etc.) en versjèllende aander klein aapechtege in Afrika (vasteland) en Azië. Dees indeiling ligk veur de hand, umtot ze versjèllende primitief kinmerke deile. Later evels raakde väöl biologe euvertuig tot de spookdierkes korter bij de echte ape stoonte, en tot de euvereinkomste mèt de haafape allein door gedeilde conservatismes kaom. Recintelek heet DNA-oonderzeuk dees wetensjappers geliek gegeve. Allewijl weure de primaote daan ouch ingedeild in de oonderordes Strepsirrhini (haafape vaan Madagaskar) en Haplorhini, welke lèste weer zien verdeild in de infra-ordes ape (Simiiformes) en spookdierkes (Tarsiiformes).

Ouch de oonderverdeiling vaan de spookdierkes zelf is de lèste paar jaor op de sjöp gegaange. Hun oppervlekkege versjèlle zien klein, en daorum zien de versjèllende levende soorte laank allemaol in ei genus oondergebrach, Tarsius. Genetisch oonderzeuk evels brach in 2010 aon 't leech tot me ieder aon drei geslachte moot dinke, dewijl ouch versjèllende nui soorte móste besjreve weure. Nao Colin Groves en Myron Shekelle is de zjuste indeiling zoe:

• Infra-orde Tarsiiformes
  • Femilie Tarsiidae: spookdierkes
    • Geslach Carlito
      • Filipijns spookdierke, Carlito syrichta
        • C. s. syrichta
        • C. s. fraterculus
        • C. s. carbonarius
    • Geslach Cephalopachus
      • Westelek spookdierke, Cephalopachus bancanus
        • C. b. bancanus
        • C. b. natunensis
        • C. b. boreanus
        • C. b. saltator
    • Geslach Tarsius
      • Dianspookdierke, T. dentatus
      • Lariangspookdierke, T. lariang
      • Pelengspookdierke, T. pelengensis
      • Sangihespookdierke, T. sangirensis
      • Celebesspookdierke, T. tarsier
      • Siauspookdierke, T. tumpara
      • Dwergspookdierke, T. pumilus
      • Wallacespookdierke, T. wallacei
      • Tarsius fuscus
      • Tarsius sp. 1
      • Tarsius sp. 2

't Mies opvallend kinmerk, ouch datginnege boe-aon de spookdierkes hunne naom daanke, zien de enorm ouge, die ze gebruke veur good nachziech. De ougbel zien oongeveer 16 mm in doorsnee; zoe groet wie gans de herses. De achterpu zien bezunder laank; dit kump veural door 't oetgerek vootwortelbein (tarsus), boe de bieste hunne Latiense (en Ingelse) naom vaandan kump. Dewijl ze vaan kop tot vot zoe'n 10 à 15 cm laank zien, mete hun achterpu (veuj inbegrepe) al gaw 't dóbbelt. Ouch höbbe ze 'ne langen, dunne start vaan 20 tot 25 cm. De vingere zien ouch al oetgerek; de middevinger is zelfs al zoe laank wie de ganse bovenerm. Heimèt hawwe ze ziech aon de buim vas. De mieste vingere höbbe negel, meh de twiede en daarde tien höbbe klawwe, die ze gebruke bij 't vloeje. 't Boont vaan de spookdierkes is hendeg weik, dèks voelgeel of gries vaan kleur.

Aanders es de haafape vaan Madagaskar höbbe de spookdierkes geinen tandekam; hun unieke tandformuul is ${\displaystyle {\tfrac {2.1.3.3}{1.1.3.3}}}$.

Allewel tot 't nachbieste zien, misse de spookdierkes e reflecterend läögske achter 't nètvlees (tapetum lucidum) en höbbe ze 'ne fovea centralis. De maneer boeop 't geziech in de herses weurt verwèrk versjèlt vaan alle aander primaote: 't corpus geniculatum laterale ('t deil vaan d'n thalamus wat visueel prikkele verwèrk) oontvingk de informatie vaan de twie versjèllende ouge in 'n aander volgorde.

Spookdierkes höbbe 'n oetmuntend gehuur veur hoeg toene: ze kinne frequenties tot 91 kHz hure. Zelf stoete ze ouch geluid tot 70 kHz oet.

De spookdierkes zien de insegste levende vleisetende primaote. Hun dieet besteit veural oet insekte (zuug ouch insectivoor), meh ouch veugel, slange, herdisse en vleermuis weure wel gegete.

Alle soorte spookdierkes zien nachactief, meh wie zoeväöl nachdiere vertuine ze soms ouch euverdaag get activiteit.

D'n draagtied bedreug zès maond, en de worp besteit oet ei joonk. De jónge weure gebore mèt haor en ope ouge, en kinne binne einen daag klumme. Ze weure tege 't ind vaan hun twiede jaor geslachsriep. De leefwijs versjèlt: sommege soorte leve solitair, aander leve bijein in femilies.

Spookdierkes zien euver 't algemein hendeg sjouw.

Fokprogramme mèt spookdierkes zien tot nog touw neet succesvol gewees (al weure ze wel in zoos gehawwe); mesjiens ligk dit aon hun geveuleg dieet. Väöl soorte zien sterk bedreig; maotregele tot besjerming mote dus in situ weure getroffe. E rizzervaot op 't Filipijns eiland Bohol, kortbij de stad Corella, sjijnt e zeker succes te höbbe. Ouch in Maleisië weure de bieste beheujd; jach op spookdierkes is dao verboje. De mies bedreigde soort is 't Siauspookdierke, besjreve in 2008.

Dit artikel is gebaseerd op (en gooddeils vertaold oet) 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer informatie kump vaan de artikele en:Tarsiiformes en en:Omomyidae.