Oeigoers

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Oeigoers (eige naom ئۇيغۇر تىلى Uyghur tili) is 'n Turkse taol die veural in de Chinese regio Oeigoerië (Xinjang) weurt gesproke. 't Huurt binne die taole bij de Karlukse gróp en is zoedoende veural verwant aon 't Oezbeeks. De politieke en cultureel isolatie vaan de Oeigoere heet evels gemaak tot de taol veur aander Turkse volker neet zoemer te verstoon is. 't Is ein vaan de wienege Turkse taole die nog ummertouw in 't Arabisch sjrif weurt gesjreve, en mèt zoeget tien mieljoen sprekers zeker de groetste.

't Oeigoers weurt in 't groetste deil vaan Oeigoerië (Xinjang) gesproke. In 't noorde vaan 't gebeed weurt evels vaanajds Kazachs gesproke. Aon d'n aandere kant weurt in Kazachstan ouch in get enclaves nog Oeigoers gesproke.

Door de aonhawwende Chinese immigratie in 't gebeed weurt 't Oeigoers ummer mie 'n minderheidstaol.

De Oeigoere weure officieel door China erkind es ein vaan de 56 minderheidsvolker in 't land. Es zoedaoneg weurt hun taol erkind en gebruuk in officieel domeine wie de politiek, rechspraok, oonderwies en media. 't Oonderwies is officieel twietaoleg Chinees-Oeigoers.

Sinds ind jaore tien steit dit beleid evels hendeg oonder drök. Mèt de Oeigoere zelf, die herhaoldelek in opstand zien gekoume tege de regering in Peking, is me de Oeigoerse taol goon oonderdrökke. Oeigoerse opsjrifte weure vaan de mör gewis, en in 't oonderwies weurt Chinees ummer mie de ierste taol. Ouch zouwe nao 't sjijnt kinder vaan hun awwers weure gesjeie en op sjaole weure gezat boe me verpliech Chinees moot praote. Dit beleid zouw, wienie consequent oetgeveurd, 't wijer bestoon vaan de taol irnsteg in gevaor bringe.

't Oeigoers is 'n aofstammeling vaan 't Chagantai-Turks, de taol vaan 't Chagantaikhanaot wat tösse de daartiende en de zeventienden iew euver dit gebeed heersde. De taole die vaan 't Oeigoers koume neump me de Karlukse taole; neve Oeigoers en Oezbeeks is dit ouch nog 't Ili-Turks, 'n klein en bedreigde taol die väöl vaan allebei weg heet meh ouch teikene vertuint vaan e Kiptsjak-substraot (de tak vaan oonder mie 't Kazachs).

Tösse de negende en veertiende iew woort in dees regio 't Aajd-Oeigoers gesproke. 't Modern Oeigoers is dao geinen aofstammeling vaan; de insegste levende taol die daoveur in aonmerking kump is 't Wes-Joegoers in de provincie Ganxu. Wijer ing verwante daovaan zien de Turkse taole in Siberië.

De ajdste taol in 't gebeed vaan 't modern Oeigoerië is 't Tochaars, 'n Indo-Europese taol(femilie) die ziech in isolatie op 'n gans unieke meneer oontwikkelde. De Turke, sprekers vaan 't Aajdturks en dus ouch vaan de veurvaajer vaan 't Oeigoers, zaote in 't zuie vaan Siberië. In 't ierste millennium breide de Turke ziech oet nao 't weste en zuie. In deen tied woort 't Tochaars verdroonge en góng me hei Aajd-Oeigoers praote.

Wie zjus bove gezag waor dit neet de veurawwer vaan 't modern Oeigoers. Dat veraanderde wie d'n Turkse stam vaan de Karlukke ziech mèt de Kirgieze verboond in 'nen Turkse börgeroorlog. Door dees coalitie kaom 't Oeigoers Khanaot te val. De stam vaan de Karlukke kaom oonder mie in 't kernland vaan de aw Oeigoere te woene. De naom Oeigoere dreug dit volk dus feitelek oonterech. Nao de Kirgizischen tied braok d'n tied vaan 't Khanaot vaan de Kara-Khanide aon. Hei-in woort Karluks de veurtaol; dit Karachanidisch is ein vaan de Middelturkse taole. V'r sjrieve daan zoeget d'n èlfden iew.

't Waor ouch in dezen tied tot 't Arabisch sjrif, in ziene Perzische vörm, zien entree maakde in dit deil vaan de wereld. (Dit kaom umtot de Kara-khans ziech tot d'n islam bekierde.) Wie de Turkse volker in de loup vaan de middeliewe ummer mie vaan e nomadisch bestoon op 'n sedentair cultuur euvergónge, woort de sjrifcultuur belaankrieker. Aon 't ind vaan de middeliewe kump 'n nui standaard op, 't Chagatai, mèt väöl Arabische en Perzische wäörd. Dees taol bleef iewelaank de sjrieftaolnorm in gans Centraol-Azië, ouch bij volker die 'n aander soort Turks praotde.

Oonderwijl tot me sjreef in 't Chagatai, oontwikkelde ziech de modern Oeigoerse taol. In d'n twintegsten iew oontwikkelde ziech twie nui standaarde. In China bleef 't Arabisch sjrif in gebruuk; de spelling woort evels groondeg vernuid. Zoe woorte klinkers voloet oetgesjreve, wat veurheer (wie in de mieste Arabische alfabette) neet zoe waor. Aon de Sovjetkans vaan de grens veurde me e Latijns alfabèt in, wat in de jaore daarteg woort vervaange door e Cyrillisch systeem. In de jaore tachteg stapde ouch de Kazachse Oeigoere euver op 't Arabisch alfabet; de Cyrillische en Latijnse systeme bleve evels in gebruuk.

Wie me heibove kin leze, weurt 't Oeigoers veural in 't Arabisch sjrif gesjreve. 't Gebruuk vaan 't Arabisch alfabet veur 'n aander taol es Arabisch weurt ajami geneump. 't Cyrillisch sjrif waor vaan 1937 tot 1982 in officieel gebruuk in Kazachstan. Vaan 't Latijns sjrif gief 't mie variante, boevaan 'rs twie allewijl nog frequint gebruuk weure. D'n ierste variant, 't Uyƣur Yengi Yeziⱪi (UYY), woort roond 1959 oontwikkeld en voont 'n aontal jaor väöl touwpassing. Wie in 1982 in zoewel China es de USSR 't Arabisch sjrif officieel woort, leep 't gebruuk trök. De twiede variant, Uyghur Latin Yëziqi (ULY), woort in 2001 oontwikkeld en weurt allewijl mie gebruuk es 't UYY.

Opmerkinge

• De lètter yāʾ mèt hamza (ئ), die me hei veur klinkers zuut versjijne, weurt allein aon 't begin vaan e woord gebruuk. Middenin e woord volsteit 'n inkel teike um de klinker te sjrieve. 'nen Hamza middenin kump allein in lienwäörd veur.
• In de ULY-spelling woort de klaank /e/ veurheer es <é> (in plaots vaan <ë>) gesjreve.

De Turkse taole liekene opein: bij de mieste is de klaanklier neet al te väöl veraanderd sinds 't Oerturks, wie dat zoe tösse 3000 en 500 v.Chr. in Siberië moot zien gesproke. 't Oeigoers is gein oetzundering. De volgende kinmerke sjeie 't Oeigoers wel vaan zien zösters:

• De oppositie tösse /i/ en /ɯ/ is verdwene. Daorum Oeigoers (en Oezbeeks) qiz 'meidske' tegeneuver Turks kız.
• /ø/ en /o/, zoewie /y/ en /u/, weure wel nog oetereingehawwe, wat in 't Oezbeeks neet zoe is.
• De /a/ is gebleve: ana 'ma' tegeneuver Oezbeeks ona en Kirgizisch ene.
• De Oerturkse g (woersjijnelek 'ne plosief /g/) is nao vocaole blieve stoon es approximant /ʁ/
• 't Gief e versjèl tösse /k/ en /q/, in tegestèlling tot bev. 't Turks.
• De š vaan 't Aajdturks, die veur 't Oerturks es *ĺč weurt gereconstrueerd, is gebleve en neet, wie in 't Kazachs of 't Jakoets, in s veraanderd: bash 'kop' tegeneuver Kazachs en Jakoets bas.
• De *č vaan 't Oerturks is ouch gebleve: üch 'drei' tegeneuver Kazachs üş.
• De ng is ouch gebleve en neet in n veranderd: Tengri 'God' tegeneuver Turks Tanrı.

Zoedoende heet 't Oeigoers de volgende vocaole:

Sommege analysere veur 't Oeigoers toch nog 'ne vocaol [ɨ~ɯ], dee daan neet (of neet gans) fonemisch zou zien. Op dezelfde groond heet me 'ne vocaol [ɤ] wèlle hure, es nao achtere gehaold tegedeil vaan /e/.

Veur 't Oeigoers is de volgende consonant-inventair op te stèlle.

Opmerkienge

• /f/ en /v/ koume pas sinds kort in de taol veur, in Russische en Chinese lienwäörd. Vreuger veraanderde 'n [f] oet e lienwoord ummer in 'n /p/, 'n [v] in 'n /w/.
• Ouch de fonemische status vaan de glottisslaag is discutabel. In erfwäörd kump dee klaank allein aon 't begin veur, me vint 'm wijer allein in Perzische lienwäörd. Aon 't ind zouw me 'm hoegoet in 'n gans gelierde oetspraok vaan Arabische lienwäörd kinne verwachte. Wie bove getuind weurt de glottisslaag in de Arabisch-Oeigoerse spelling wel trouw oetgesjreve.
• Zjus wie in 't Limbörgs kinne stumhöbbende klaanke aon 't ind vaan e woord neet veurkoume. Ze weure gerealiseerd es hun stumloes tegedeil. /ʁ/ klink op 't ind wie [q]. In de spelling weurt dit oetspraokversjèl, aanders es in 't Limbörgs, wel oetgesjreve.

De grammair vaan 't Oeigoers versjèlt neet hendeg vaan de aander Turkse taole. De taol is agglutinerend opgezat, d.w.z. verbuiginge en verveuginge weure oetgedrök mèt achterveugsele. 't Gief neet al te väöl oonregelmaoteghede. Wel zien de achterveugsele oonderworpe aon vocaolhermenie: heet de stam 'ne veurklinker, daan moot 't achterveugsel ouch 'ne veurklinker höbbe. Veur achterklinkers gelt 'tzelfde, mèt oetzundering vaan de i: daovaan is, wie heibove al gezag, 't achterligkend tegedeil verdwene. Zelfstandige naomwäörd zien in zès naomvalle te verbuige (nominatief, accusatief, genitief, directief/datief, locatief en ablatief), en in inkelvoud en mievoud. Werkwäörd vervoge ziech nao persoen, getal, tied (tegewoordeg en verleie), vörm (causatief en passief) en aspek (gewoen en verloupend). De gebrukeleke volgorde is oonderwerp - werkwoord - veurwerp.

De kern vaan 't Oeigoers vocabulair is nog ummertouw Turks, meh door de iewe heer heet de taol wäörd oet diverse aander taole opgenome. Drei taole zien hei bezunder bij betrokke. Um te beginne heet 't Oeigoers, wie zoeget alle Turkse taole, vrijelek geliend oet 't Perzisch. Veurbeelde zien epsus 'compassie' (oet افسوس afsus), gösh 'vleis' (oet گوشت gošt) en saet 'oor' (oet ساعت sa'at). Aon dees wäörd kin me zien tot 't Oeigoers, mie es beveurbeeld 't Turks, de neiging heet veur lienwäörd aon de eige klaanklier aon te passe. Euver 't Perzisch heet 't Oeigoers ouch e groet aontal Arabische wäörd geliend, veural boe 't de relizjie betröf.

Oet 't Russisch koume veural wäörd veur modern dinger wie die roond 1900 nui waore (in de ganse wereld of in de Oeigoerse sameleving). Die loupe vaan doxtur 'dokter' (oet доктор doktor) euver poyiz 'trein' (oet поезд pojezd) tot tëlëwizor 'tillevisie' (vaan телевизор televizor). Natuurlek is 't aontal Russische wäörd groeter aon de Kazachse kant vaan de grens.

Allewijl liene de Oeigoere vrijelek oet 't Chinees. Dat is daan ummer 't Mandarijn, wat neet allein de Chinese standaardtaol is meh ouch de spreektaol vaan de Han-Chineze in dit gebeed. (De mies gehuurde dialekte in Oeigoerië, neve Pekinees, zien Lanyin-Mandarijn en Zhongyuan-Mandarijn). In de spreektaol koume hiel väöl Chinese lienwäörd veur, in de officieel taol perbeert me dat get in te damme. Zoe huurt me veur 'appelseen' in 't daogeleks leve dèks juze (oet 橘子 júzi), dewijl me officieel liever 't Russisch lienwäörd aplisin (oet апельсин apel'sin) gebruuk. Aander Chinese wäörd zien lempung 'agar (plantaardege gelei)' (oet 凉粉 liángfěn), joza 'taofel' (oet 桌子 zhuozī), bingshang 'ieskas' (oet 冰箱 bīngxiāng) en duenshin 'sms'ke/appke' (vaan 短信 duǎnxìn).

't Oeigoers weurt in drei hoofdialekte verdeild, 't Centraol-Oeigoers, 't Zuid-Oeigoers en 't Oos-Oeigoers. 't Lop-dialek, wat formeel deil oetmaak vaan 't Oos-Oeigoers, weurt dèks apaart behandeld en soms zelfs es taol op ziech gezeen. Es apaart dialek weurt soms ouch 't Äynu behandeld, wat de grammair en klaanklier vaan 't Oeigoers combineert mèt e gooddeils Perzisch vocabulair. Dit weurt gesproke door 't gelieknaomeg nomadevolk in 't zuie vaan Oeigoerië.

Zoewel de Chinese es de Kazachse standaardtaol zien gebaseerd op de centraol dialekte.

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.

't Geuf 'n Oeigoerse editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie.