Haskala

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Haskala (השכלה) (ooch: Haskalah) sjtamt oet de Hebreeuwse waoërdwórtel שכל s-k-l, oeë oet oonder aandere ooch 't waoërd Sechel (versjtaand) aafgeleid wert. Haskala betekent "Bildung" (Duutsj) of "éducation" (Fraans), en in de Verlichting betekent 't in 't biezoonder de Joodse Verlichting van 1770 bies 1880.

D'r haskala haat ziene oorsjprong in 't Joodse Berliense burgerleke milieu dat zich dör de gesjrifter van de Fraanse Revolutie how laote inspirere. De historische en economische oontwikkelinge waore aanleiding vör hönne vrees dat de verenderende sociaal sjtructure 'n nog groeëter isolatie van de Joodse religie en gemeensjap töt gevolg zów ha. D'r Haskala traoj in 't proces van de Jode-emancipatie óp es intermediaer tösje de elite van de Christeleke mieërderheedsgemeensjap en de Joodse gemeensjappe in Europa en sjpelde in die hoedanigheed 'n vörtreffeleke ról.

De hoofddoele richde zich óp sekularisatie, dus de sjèjjing van religie en sjtaot, en 't creëre van äöëpeninge in de Christeleke mieërderheedssamelaeving dör 't sjeppe van persoeënleke wie ooch institutioneel contacte, oeëdör me 't Christelek gedachtgood confronteerde mèt 't Joodse. Daobie oontwikkelde zich 'n sjpanning tösje de naogesjtraefde vernujjing van 't Jodedom en de Joodse orthodoxie.

Mèt de burgerleke revolutie in West Europa waoërt enerzijds de emancipatie van de Joodse bevolking bereikt mae anderzijds oontsjtóng tegeliekertied de modern vijandigheed taegenöver de Jode.

• Moses Mendelssohn (1729–1786)
• David Friedländer (1750–1834)
• Rahel Varnhagen (1771–1833)
• Israel Jacobson (1768–1828)
• Julius Fürst (1805–1873)

Ooch in Rusland goof 't in d'r 19de ieëw belangrieke vertegenwoordigers van d'r Haskala, zoewie d'r sjriever Abraham Mapu.

• Schulte, Christoph: Die jüdische Aufklärung. Philosophie, Religion, Geschichte. C. H. Beck, München 2002, ISBN 3-406-48880-3.
• Euchel, Isaak: Vom Nutzen der Aufklärung. Schriften zur Haskala. Hrsg. v. Andreas Kennecke, Parerga, Berlin 2000, ISBN 978-3-930450-58-9.
• Feiner, Shmuel: Haskala – Jüdische Aufklärung. Geschichte einer kulturellen Revolution. Hildesheim/Zürich/New York 2007, ISBN 978-3-487-13531-1 (Übersetzung der hebräischen Ausgabe, Jerusalem 2002; Netiva – Wege deutsch-jüdischer Geschichte und Kultur. Studien des Salomon Ludwig Steinheim-Instituts 8)
• Gründer, Karlfried/Rotenstreich, Nathan: Aufklärung und Haskala in jüdischer und nichtjüdischer Sicht. Niemeyer, Tübingen 1990, ISBN 978-3-484-17514-3.
• Lauer, Gerhard: Die Rückseite der Haskala. Geschichte einer kleinen Aufklärung. Wallstein Verlag, Göttingen 2008, ISBN 978-3-8353-0345-4.
• Lohmann, Uta/Lohmann, Ingrid (Hrsg.): „Lerne Vernunft!“ Jüdische Erziehungsprogramme zwischen Tradition und Modernisierung. Quellentexte aus der Zeit der Haskala, 1760–1811. Waxmann, Münster 2005, ISBN 978-3-8309-1504-1.

• Peter Dietrich: Kurzbiographien der Autoren. In: Uta Lohmann/Ingrid Lohmann (Hrsg.): „Lerne Vernunft!“ Jüdische Erziehungsprogramme zwischen Tradition und Modernisierung. Quellentexte aus der Zeit der Haskala, 1760–1811. Waxmann, Münster 2005, S. 532–542 (PDF).