Kaartsjpel

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Kaartsjpel ies 'n soort sjpel dat gesjpeeld weurt mèt sjpeelkaarte. Neve 't sjpel dat solitair (bv. patience) gesjpeeld weurt, weurt 'r gekaart mèt z'n twièje, drieje, vere, vieve of zèsse.

Sjpeelkaarte

De sjpeelkaarte höbbe 'n ónderverdeiling in veer "kleure". De twiè roaj kleure zint harte en roete en de twiè zjwarte heisje sjöppe en kliè. 'n Set kaarte besjteit oet 'n aantal variërend van 32, 52 of 54 kaarte.

Harte(s) (♥)
Roete(s), roeëte (♦)
Sjöppe(s) (♠)
Kliè, klieë, klie, klavere(s), kruuts (♣)

In eder kleur ziette de cieferkaarte 2 t/m 10 en de printsjes: de boer, de dam(e), de keuning en de aos. Wiejer ziette d'r nog ein of twiè jokersj in de ganse set.

Veurdat eder sjpelke begoes weurt, were de kaarte meistal gemingeld (doorein gesjöddeld).
Foetele beteikent valssjpele.

Historie

Algemein weurt aangenómme dat 't kaarte in China ies óntsjtange, in de tied nao de oetvinging van 't papier. Dat gebeurde in de 7e ièw mèt papiere sjpeelkaarte. 't Ouds bekènde Chinees kaartsjpel dateert oet de 17e ièw.

In Europa ies 'n vermelding van kaarte bekènd vanoet Italië in 1299. 'n Catalaans document oet 1371 refereert 'naipes', wat noe nog 't Sjpaans woord ies veur sjpeelkaarte. 'ne Monnik in Bazel besjrief e sjpel in 1377. De sjtad Florence in 1376 en de Duutsje sjtad Regensburg in 1378 verbeje 't kaarte. De oudste vermelding in de lièg leng ies van 1379.

De ièrsjte Europese sjpeelkaarte woorte mèt de hand gemaak. Dat maakde ze duur en exclusief. Mèt 't oetvinge van de bookdrökkuns woort 't meugelik um in groate hoeveelhede te producere.

Kaartsjpeller

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs.

Me kint diverse kaartspeule, die me kin gróppere nao aontal speulers, 't deil vaan 't book wat gebruuk weurt en de weerde vaan de kaarte. Sommige speule deit me allein (dèks ouch op de computer), aandere kinne mèt e variabel aontal speulers en nog aandere vereise twie pare tegeneuverein aon de taofel. Doel vaan sommege speule is sumpelweg um de kaarte kwiet te rake, meh dèks is ouch de weerde vaan de kaarte vaan belaank. Sommege speule kinne 't begrip 'troef', boebij 'n specifieke kaartkleur mie weerd is es de aandere drei. Soms gebruuk me allein de pikètkaarte (32 kaarte, e book zoonder de weerdes 2 t/m 6); aander speule veuge zjus weer eine of mie jokers touw. Soms ouch zien twie of nog mie speule vereis.

De femilie vaan tarokspeule gebruuk neve de 52 standaardkaarte nog de kaartweerde vaan ruter (tösse boer en vrouw in), 21 (genommerde) troufkaarte en de 'gek' ('n kaart die liek op de joker). Ouch skaat weurt vaanajds mèt aander kaarte gespäöld, meh dit kin me wel mèt 't standaard ('Frans') kaartspeul doen.

Speul	Kaarte	Speulers	Soort speul	Doel vaan 't speul
Amerikaans hartejage	52	4	oetspeule	Speul in eder runde de hartekaarte en de sjöppevrouw ('Black Lady') oet.
Baccarat	410	2	kansspeul	Perbeer oet e slof vaan miestal ach beuk kaarte 't hoegste aontal punte te trèkke.
Boerebridge	52	var.	sleeg	De speulers zègke eder veur ziech wieväöl sleeg ze dinke te hole. Wee dat lök, wint die sleeg es punte en nump die mèt nao de volgende runde.
Bridge	52	4	sleeg	De speulers bepaole bij opbod aof wieväöl sleeg me moot hole. Es d'n hoegste beejer dao-aon voldeit, heet 't paar boe 'r in zit de runde gewonne.
Einendaartege	32	var.	weerde	Wee es ierste aon 'n combinatie vaan kaarte die 31 maak kump, wint de pot.
Einentwintege (blackjack)	52	var.	weerde	Wee es ierste aon 'n combinatie vaan kaarte die 21 maak kump, wint de pot.
Ezele	var.	var.		Perbeer in hoeg tempo door kaarte te doen roondgoon veer kaarte vaan dezelfde weerde in han te kriege.
Freecell	52	1	patience	Arranzjeer de wèllekäörege rije in stepelkes nao kaartkeur, meh verplaats noets mie es vief kaarte.
Jokere	104	var.	kwietspeule	Speul dien kaarte zoe snel meugelek kwiet door ze in rijkes vaan gelieke kleur of weerde op taofel te lègke.
Klaverjasse	32	4	sleeg	Perbeer per runde zoeväöl meugelek punte te hole.
Kruusjasse	32	4	sleeg	Perbeer per runde zoeväöl meugelek punte te hole.
Miezele	32	var.	kwietspeule	Speul zoe snel meugelek dien 25 punte kwiet.
Nederlands hartejage	32	4	oetspeule	Speul in eder runde de hartekaarte, de sjöppevrouw en de klavereboer oet.
Patience	52	1	patience	Arranzjeer de wèllekäörege rije in stepelkes nao kaartkleur.
Peste	55	var.	kwietspeule	Speul zoe snel meugelek dien kaarte kwiet en perbeer intösse aander speulers kaarte te doen ete.
Poker	54	var.	weerde, kansspeul	Win de pot door 'n zoe good meugeleke combinatie te tuine en bluf oonderweeg mètspeulers aof. Besteit in diverse variante.
Skaat	32	3	kwietspeule	De speulers bepaole bij opbod wieväöl sleeg eine kin hole. Lök 't d'n hoegste beejer, daan wint 'r de runde.
Tarok	78	4	sleeg	Speulers beeje op tot 't hoegste aontal sleeg; en d'n hoegste bejer dat haolt, wint 'r de runde. Besteit in diverse variaties; de Fransen tarok is de populairste. Gebruuk kaarte die de aander kaartspeule neet kinne (zuug bove).
Toepe	32	var.	weerde	In diverse rundes perbeert me zoe wieneg meugelek straofpunte te hole en eventueel te winne. Rundes kin me winne door spontaan de kaarte ope te lègke.
Wieze (whist)	52	4	sleeg	Me sprik bij opbod aof wieväöl sleeg gehaold mote weure. Wee dat aontal haolt, heet gewonne.
Zwartepiete	31	var.	oetspeule	Späöl dien kaarte kwiet zoonder mèt de sjoppeboer (zwartepiet) te indege.

Kaarttaal

Oetdrökkinge gebruuk bie 't kaartsjpel:

'n kaartkleur: harte, roete, sjöppe of kliè
veurhand: daegeen dae links van de deiler ziet
achterhand, dae rechs van de deiler ziet
kaartmoor: emes dae fanatiek en gaer kaart
ratsje: de tegepartie ónder de taofel sjpele, euverwinne
kapot sjpele: in eine trèk winne
kaartvrund: partner bie 't kaarte
foetele: valssjpele
'ne trèk: 'ne sjlaag, 't winne van e sjpelke
mingele: kaarte doorein sjöddele
de kaart sjteke: neet good gemingeld höbbe, foetele mèt de kaartvolgorde
ziech verkaarte: 'n verkièrde kaart sjpele
sjräöme: lett. grens aangeve, aafhouwe, kloppe bie 't toepe?
troeve: troefkaart opsjpele
euvertroeve: 'n hoager troefkaart opsjpele
geve: kaarte deile

Ander soorte kaartsjpeller

Daoneve besjtoon d'r kaartsjpelkes mèt ander en eige soort sjpeelkaarte en reigelsj. bv. kwartetsjpeller, 't tarotsjpele, sjtap-op enz.