Ardenne

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Ardenne (Fraans: Ardennes, Welsj: Årdene) zeunt bösjrieke lieëg, mae hieël ow berg in 't oostelèk dèèl va Belsj, Noord-Luxemburg en e klèè sjtök van 't aa-grenzende Fraankriek. De Ardenne zeunt d'r westelèke oetleuper van 'n massief va lèjsjtèè oeë ooch de, ten ooste van de Ardenne in Duutsjlaand gelaege berg van d'r Eifel, dèèl va oetmake.

D'r naam Ardenne keumt van 't keltische Ar Duen dat De Zjwarte betekent. Ander mienge dat de keltische goddin van de jach, Arduinna häöre naam goof an dit gebied. De örsjte verneuming is te vinge in de Bello Gallico va Julius Caesar, dae de Ardenne plaatsjde tösje de Rien en de Maas. Ooch d'r Griekse geograaf Strabon neumt de Ardenne es bösj.

't Gèft 'n hoëger en 'n liëger dèèl van de Ardenne. De Hoeëg Ardenne liegke in 't noord-ooste; hie vindt me ooch de hoeëgste toppe, bies wiet över de zèshoonderd meter. D'r Signal de Botrange óp 't Hoeëg Ven (694 meter) is 't hoeëgste peunt van de Ardenne en daomèt 't hoeëgste peunt van 't Belsj. Daonao keumt de Baraque de Friture mèt 652 meter.
De Lieëg Ardenne liegke in 't zuud-weste, in het zuide van de provincies Henegouwe, Name en Luxemburg, es wie ooch in 't aangrenzende Fraankrijk. De hövels zeunt neet hoëger wie vijfhónderd meter.

D'r aafsjtand van de zieë en 't reliëf haant invloed óp 't klimaat. De Ardenne zeunt de örsjte hindernis väör buje die vanaaf de zieë kaome en dat makt dat 't in de Ardenne väöl raëgent. Dör de huuëgde is 't zoe-wie-zoe get kaower en in sjtreng weentere kan fleenk get sjnieë valle. D'r zeunt da ooch vólóp mäögelekhede öm an weentersjport te doeë, zoewie langlaufe an de Botrange.

De Ardenne zeunt oetgesjtrèkd en diek bebösjd en zeunt daodör 'ne aantrèkkeleke en zeldzame biotoop vör wil dere, zoewie wil vaerke, herte, roofväögel en lynxe. Ooch hie zeunt bevers oetgezat, mae d'r zówwe d'r ooch oet d'r Duutsje Eifel geëmigreerd zieë. De Ardenne en d'r Eifel sjteunt mèt-èè in verbinding en vörme 'n grensöversjrèjjende ecologische verbeendingszone.

Väöl klèng baeëke óntsjpringe in de Ardenne, wie de Amel, de Ourthe en de Semois. In 'n aantal daovan zeunt sjtuwmere aa-gelach, zoewie bie Eupe en Robertville.

Ooch haat 't väöl grótte in de Ardenne, die in de kalksjtèèlaog zeunt óntsjtande. De dröppelsjtèègrótte zeunt 'n karstversjiensel. Bie 't plaetsjke Han-sur-Lesse haat 't reveerke de Lesse, dat gedeeltelijk óndergrónds löpt, e gróttesjtelsel doeë óntsjtoeë.

In Spy zeunt al in d'r 19de ieëw fóssiele reste voonde va prehistorische mènsjeleke aanwezighèèd. 't Góng hie öm d'r Neanderthaler.

De Ardenne zeunt dör 't grillig reliëf, d'r äörme groond en de gebrekkige infrastructuur dun bevólkt blaeve. Allèng an d'r raand haat 't ènnige groëte sjtaej, wie Luuk en Name. De óttóaan va Brussel nao Luxemburg haat biegedrage an de óntsjleting van 't gebied en d'r koms va nuuj bedrieve. In 't grensgebied met 't Groeët-Hertogdom Luxemburg nèmt de bevólking toe dör migratie vanoet Luxemburg, ömdat de hoezer gódkoper zeunt. De Ardense hoezer zeunt dèk geboewd mèt natuursjtèè aafkomstèg va lokaal sjtèèkoele of carriére, wat de karaktere van de dörpkes tekent. Van aodsher wert blowwe sjtèè oet Ardenner groeves gewónne; huutsedaag lieëvert d'r sjtrieëk 'n 20% van d'r Belzje blowwe sjtèè. Ooch lèjsjtèè, dat mètstens es daakbedèkking of vloersjtèè gebroekd wert, is 'ne bekaande Ardenner sjtèè.

In de naodaag van d'r Twiede Waeltkrèèg is d'r hevig gevóchte in dit gebied. An 't èng va 1944 doge de Duutsjers 'ne lètste groëte aanval taege de geallieerde, 't bekaande Ardenneróffensief, oëbie m.n. dör de geallieerde väöl besjadiginge waoërte aa-gerich.

In de Ardenne wert mètstens Fraans gekald, behalve in utersjte ooste, in d'r Belzje Eifel en 't dèèl dat bie 't Grooëthertogdom Luxemburg huurt oeë respectievelek väöral 't Duutsj en 't Letzeburgs of Luxemburgs gekald wert. 't Luxemburgs haat in de lètste tieën jaor 'n enorm óntwikkeling dörgemakd. Van 'n marginaal dialect is 't óntwikkeld nao 'n officieel laandstaal.

D'r kalkstjèè dae v'r in de Ardenne aa-treffe is in 'n zieë óntsjtande. Óngeveer 400 miljoeën jaor gelaeje bótsde de cóntinente Laurentië en Baltica mèt-èè, oeë-bie berg óntstónge. Dis berg eródeerde langzaamaa bies dat zoe'n 250 miljoeën jaor gelaeje bij de vörming va Pangaea, 't Afrika va huutsedaag, zich taege 't Europa van huuj drökde en d'r nuuj berg óntsjtónge. Wie Pangaea langzaamaa oet-èè vool en Noord-Amerika nao 't weste aafdreef, óntstóng ópnuuj 'n zieë en kome de Ardenne väör 'n dèèl wer oonder water te liegke, oeë-noa de berg wer flót eródeerde. 't Gebied waoërd wer ömhooëg geduujd dördat Afrika zich laangzem mae zieëker taege Europa aandrukde. Bie 't versjmaelte van 't Iberisch Sjiereiland en de Adriatische plaat mèt Europa óntstónge de Pyreneje en de Alpe. Behalve de vörming van dis berg makde 't achterliggende laand 'ne geologische wipwap mèt: in 't verlengde van de Alpe en Pyreneje waoërte de Ardenne en de Eifel mèt ömhoeëg gehaeve. 't Noord-weste en weste, mèt ó.m. 't Nederland en Vlaandere va huuj, kome daodäör lieger te liegke. Wat óp zieng beurt wer de Noordzieë töt gevolg how.

Toeristisch bezieë hure 't Laand va Herf en d'r Voersjtrieëk ooch bie de Ardenne.

In 't Belsj dèèl:

• Belsj Lotaringe
• Belsje Eifel
• Condroz
• Fagne en Famenne
• Hoeëg Ven

In 't Fraans dèèl:

• Fagne en Famenne
• Fraanse Ardenne

In 't Luxemburgse dèèl:

• Ösling

• Amblève
• Lesse
• Maas
• Our
• Ourthe
• Semois
• Sûre
• Vesder

In de Belsje Ardenne:

• Arlon
• Bastenake (Bastogne)
• Bertrix
• Bouillon
• Chimay
• Couvin
• Dinant
• Durbuy
• Eupe
• Gedinne
• Han-sur-Lesse
• Houffalize
• Hoei (Huy)
• La Roche-en-Ardenne
• Libramont-Chevigny
• Luuk (Liège)
• Malmedy
• Name (Namur)
• Neufchâteau
• Saint-Hubert
• Sankt Vith
• Spa
• Stavelot
• Virton
• Verviers

In de Fraanse Ardenne:

• Fumay
• Givet
• Revin

In de Luxemburgse Ardenne:

• Clervaux
• Diekirch
• Esch-sur-Sûre
• Ettelbruck
• Viande
• Wiltz

• o.m. Duutsje, Fraanse en Hollendsje Wikipedia.