Alexander de Groete

___

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Alexander de Groete (26 juli 356 v. Chr. – 10 of 13 juni 323 v. Chr., in 't Grieks: Aλέξανδρος, Aléxandros) waor keuning vaan Macedonië. Heer vereinigde de oonderein vechtende Griekse stadstaote en veroverde oonder mie Perzië en Egypte.

Alexander de Groete woort gebore in Pella es Alexander III, zoon vaan de Macedonische keuning Philippus II en de beröchte prinses Olympias. Volges mierder legendes woort heer neet verwèk door Philippus II, dee sjouw waor veur Olympias, die de geweunte had um te slaope mèt slange, mèh door de god Zeus. Alexander waor ziech heivaan bewös en maakde dao polletiek gebruuk vaan door ziene vaajer Zeus te neume.

Ziene vaajer beneumde de bekinde Aristoteles tot ziene liermeister, vaan wee volges sommige zien levenslang leefde veur poëzie (veural Homerus) stumde, ouch al is dit neet beweze. Heer en Alexander bleve laank bevreund, mèh oeteindelek kierde zie zich toch tegenein, boeop Alexander de vreundsjap verbraok.

De jonge Alexander kòs oetstekend peerdrije en leide op jonge leeftied al een deil vaan 't leger vaan ziene vaajer, oonder mie in de beslissende Slaag bij Chaeronea in 338 v. Chr.

In 336 v. Chr. woort Philippus vermaord door Pausanias, 'ne veroontwaardigde jongemaan dee ein vaan zien minnaars waor gewees. D'r besteit echter 't vermoede tot Alexander of Olympias, of alletwie, heibij betrokke waore. Volges aander theorieë zaote de Perze drachter, dewijl nog aander de Grieke neumde.

Oonder Philippus had Macedonië al diplomatiek en militair gezeen de leiing gekrege euver Griekeland (zeker nao de Slaag bij Chaeronea). Wie d'n doed vaan Philippus bekind woort oonder de Grieke, meinde zie tot oonder zienen oonervare zoon de Macedonische euverhiersing snel aofgeloupe zouw zien, mèh nao 'nen oonverwachten inval vaan Alexander móste zie zich toch weer oonderwerpe. Daobij riechde heer in Thebe e bloodbad aon. Daoveur nog begós heer de strijd tege de opstendige gebede in Thracië en Illyrië, in 't noorde vaan 't Macedoons imperium.

In 334 v. Chr. begos Alexander aon ziene bekinde veldtoch tege Perzië. De ierste twie jaor riechde heer ziech op Perzië, wat toen e groet gebeed behiersde wat 't modern Iraan, Irak, Syrië en Turkije umvatde. Ziene vaajer had dit plan al ieder opgepak, dewijl ouch de Grieke d'r wèrm veur lepe um eindelik mèt de Perze aof te rekene. Alexander veroverde iers Klein-Azië. In de oets door Griekse koloniste gestiechde stei (wie Halicarnassus of Ephesus) in Klein-Azië zouw Alexander dèks es bevrijer gezeen weure.

Heer versloog e Perzisch leger bij de reveer de Granicus en veroverde daornao stad nao stad. Nao anderhalf jaor (herfs 333 v. Chr.) versloog heer de Perze in de slaag bij Issos. De Perzische keuning leet ziech in 'n ingde lokke, tösse 't gebergde en de zie, boe heer wienig had aon ziene numerieken euvermach; kwalitatief gezeen waore de Macedoniërs häöm de baas.

Nao Issos rökde Alexander op nao 't Zuie, riechting Libanon en Egypte um iers dees gebieder te bezette zoedat de Perze häöm later neet in de rök koste aonvalle. Aon de veur de Libanese kös gelege eilandstad Tyrus stelde heer 'n ultimatum um vrijwilleg touwgaank te geve veur häöm en zie leger. De handelslui vaan Tyrus hadde daor gein interesse in en dachte tot zie oonaontasbaar waore op hun goodbeveilig eiland. Meh Alexander leet 'n dam aonlègke tot bij de stadswal en nao 'n lang belegering wiste zien soldaote de mör te verovere. Woedend euver 't verzet dat Alexander väöl tied gekos had, leet heer zien mansjappe de stad plundere en verweuste. De bevolking woort groetendeils oetgemaord en de euverlevende es slaaf verkoch. Heinao trók Alexander nao Jeruzalem dat häöm nao 't inmiddels bekind gewore lot vaan Tyrus wieselik de vrije doortoch gaof. In Egypte woort Alexander es bevrijer oontvaange en koste 't häöm neet väöl meujte um zie gezag te vestige. Heer leet ziech es nuie farao ier bewieze en leet de ierste planne opstelle veur de bouw vaan de nui stad Alexandrië aon de moonding vaan de Nijl. Heinao riechde Alexander ziech weer nao 't oostelik Perzisch centrum um dit definitief te versjloon.

Heer ging weier nao 't Oeste, riechting Gaugamela, veur de derde slaag. Bij Gaugamela versloog heer op 1 oktober 331 v. Chr. opnui Darius III, dee wis te ontkome meh later woort vermaord door ein vaan zien eige generaals. Daonao veroverde heer de Perzische stei Babylon en Persepolis, de gebieder Medië en Scythië en de stei Susa, Herat en Samarkand. Heer sloot e vrundsjapverdraag mèt 't keuninkriek Khorazm bij de Oxusrevier in 328 v. Chr., dat woort gezeen es e woestijnachtig gebeed. Bij archeologische opgraovinge bleek evels tot in deen tied bij dees revier ein groete irrigatiecultuur bestoont.

't Waor Alexander zie plan um Macedonië en Perzië neet allein militair, mèh ouch cultereel te vereinige. Heer introduceerde aon zienen hoof in de veurmaolige Perzische hoofstei Babylon, Persepolis en Susa Perzische kleier en gewoentes. Ein daorvaan waor de proskynesis, 't poene vaan de haand vaan 'ne hoegergeplaotsde. De Grieke voonte dit vreiselik, wat Alexander zien populariteit behuurlek oondermijnde. Ouch trouwde heer mèt inkel prinsesse oet 't veurmalig Perzische riek, te weite Roxane vaan Bactrië, Darius zie dochter Statira en Ochus zie dochter Parysatis. Hoewel ziene beste vrund en erastes (minnaar) Hephaestion es de leefde vaan zie leve besjouwd weurt, verwekde Alexander bij Roxane vermeujelik Alexander IV ("Aegus") (323 - 309 v. Chr). Heer had ouch nog 'ne bastaardzoon, Heracles (327 - 309 v. Chr). Ouch dwoong Alexander väöl vaan zien offeciere um mèt Perzische vrouwe te trouwe.

In 327 v. Chr. trök Alexander nao India. Heer wouw "tot 't ind vaan de wereld" zien toch voortzette, wat volges häöm bij de moonding vaan de Ganges waor. Heer versloog bij de revier de Hyadaspes in Punjab d'n Indiase keuning Porus, mèh oeteindelik weigerde zien soldate um wijer te goon vaanwege de maondelange tropische regenvalle. De dramatische tröktoch, oonder mie door de Gedrosische woestijn, koste doezende vaan zien men 't leve.

Roond dezen tied steerf Alexanders beroemd peerd Bucephalus ("kojekop"), boe-euver de legend ging dat 't aofstamde vaan de woeste peerd vaan Diomedes, geteemp door Heracles in zien achste werk.

Alexander maakde planne veur veldtochte nao 't Arabisch sjiereiland en tege Carthago, meh in 323 v. Chr. steerf heer op 32-jaorige leeftied in 't palies vaan Nebukadnezar II in Babylon aon 'ne plotselinge koorts. Meugelik is ein euverdoesis neeskruud dat in deen tied dèks woort veurgesjreve tege geistelike aondoninge, häöm fataal gewore. 'n Aander theorie is dat Alexander syfilis had. Dit zow heer opgelope höbbe door ein vaan zien escapades.

Bij zien euverlije strekde Alexander zie riek zich in oos-westelike riechting zoe'n 4000 km oet. De groete aofstan, same mèt 't feit tot 't in betrekkelik korten tied tot staand gekómme waor, droge bij aon 't snel oetereinvalle devaan. In ierste instantie woort 'n soort staatsraod gevörmp, bestaond oet de belangriekste generaals vaan Alexander, zien mojer, zie haafbroor Philippus Arrhidaeus en inkel raodgevers, um de zake woer te numme veur de beougden opvolger, Alexander ziene joonge zoon Alexander IV. Al snel trókke de sterkste generaals de wirkelike mach nao ziech touw. Dees generaals, de "Diadochen", bevochte ziech oonderein heftig, wat oeteindelik ouch väöle in Alexander zien umgeving 't leve kosde: zien mojer Olympias, zien vrouw Roxane, zien zäöns Alexander IV en Heracles, zien zöster Cleopatra, zien haafzöster Eurydice, zienen haafbroor Philippus Arrhidaeus en de meiste vaan zien hoegste offeciere woorte oeteindelik vermaord. In ierste instantie veel zie riek oetein in veer deile, nao wijer oontwikkelinge drei en oeteinlik twie.

De legendeveurming roond Alexander de Groete is aonzienlik. Heibove is al genump zien zoegenaomde aofstamming vaan Zeus. Ouch zouw 't Orakel vaan Delphi häöm ooneuverwinnelik geneump höbbe. In Europa en deiler vaan 't weste vaan Azië weurt heer väölal gezeen es 'nen held en geniale veldhier, mèh in Iraan gilt heer es vernetiger vaan hun ierste groet riek en verweuster vaan Persepolis. Oet väöl culture, vaan de Ingelse tot de Maleisische, zien legendes euver häöm bewaord gebleve, boe-in heer daan soms weurt aofgebeeld es lokale keuning.

In 't Oeste weurt heer dèks "Iskander" genump. Oonder de klassieke gesjiedenissjrievers die euver zien veldtochte verhaole zien Arrianus, Plutarchus en Quintus Curtius. Bekind is ouch zien methode um de legendarische Gordiaanse knoup te oontwarre, en wel met zie zweerd.

Alexander zien vereuveringe en 't feit tot zien opvolgers Grieks spraoke, leide tot ein groete verspreiing vaan de Griekse taol en cultuur, tot in India aon touw. Hei kin me nog de Griekse invlood zien in beveurbeeld beeldhouwwerk en arsjitectuur. De periode nao zienen doed weurt daan ouch 't Hellenistisch tiedperk genump. Aandersum stoonte ouch de Grieke oonder invlood vaan wat zie zaoge in 't Oeste, beveurbeeld vaan de Babylonische astronomie, religies en aander oosterse cultuurutinge.

Alexander waor ouch vaan groeten invlood op op de economie. Zoe stimuleerde heer de haandel door haves en weeg aon te l1egke, nui stei te stiechte en 'n einheidsmunt in te veure. Ouch vaan belaank waor de economische impuls dee oetging vaan de verdeiling vaan de Perzische kosbaarheier, die daoveur nutteloos in sjatkister hadde gelege. Heer leet namelik ei groet gedeilte vaan de Perzische sjatkis umsjmelte en tot muntgeld sloon en stimuleerde zoe fleenk de geldeconomie.

Gedurende zie bewind woorte väöl stei nao häöm geneump, boevaan Alexandrië in Egypte de bekinste is. Ouch vaan groete beteikenis waor tot door de hellenisering vaan 't midden-oeste 't Grieks es lingua franca gebruuk woort, boedoor roond 't begin vaan eus jaortelling de meiste bewoeners dit kóste verstoon. Heidoor kós 't joonk christendom zich snel verspreie en wortel sjete.

• Alexander the Great of Macedonia: from history to eternity
• Plutarchus: The Life of Alexander
• Alexander's 'homepage'
• De grootste site op het web
• Alexander in de archeologie
• Genealogie van Alexander
• Biografie van Alexander met de nadruk op zijn mannelijke geliefden.
• Category:Alexander the Great in Wiki Classical Dictionary.

• Jona Lendering, Alexander de Grote. De ondergang van het Perzische Rijk, (2004 Athenaeum Amsterdam)
• Valerio Massimo Manfredi, Alexander De Grote (2004 Luithingh Sijthoff B.V., Amsterdam)
• Mary Renault, Fire from Heaven