Toemeleer

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

D'n toemeleer (Tursiops truncatus) is de algemeinste en bekindste vertegewoordeger vaan de femilie Dolfijne. Ze hure bij 't geslach Tursiops of toemelere, wat oet drei soorte besteit: 't gief ouch nog de Indo-Pacifische toemeleer (T. adunctus) en, bekind sinds 2011, de Burrunandolfijn (T. australis, lètterlek 'zuieleken toemeleer').^[1] Hun Atlantisch broor gelt es toemeleer sensu stricto en weurt hei behandeld. Heer weurt algemein in alle gemategde, subtropische en tropische zieë en oceaone gevoonde. De soort is neet bedreig en kin ouch in de natuur meujteloes standhawwe. Ziene bekindheid bij 't publiek daank heer aon zien intelligentie, dee häöm in staot stèlt in dolfinaria en tv-series (wie Flipper) op te trejje.

Toemelere zien forse, meh gemeinlek slaanke bieste vaan twie tot veer meter. Hun gewiech is nogal variabel: vaan 150 tot 650 kg. De mennekes zien gewoenlek get langer en veural zwoerder. 't Bliek tot toemelere in kawwer en deper watere langer en dikker zien.

Toemelere leve in sjaole vaan e dozijn bieste. Dees sjaole zien permanent en vörme 't veurnaomste sociaal kader vaan 'nen toemeleer. De gemiddelden toemeleer zouw volges oonderzeuk naoventrint 100 ander toemelere kinne. Wie inkel ander dolfijnsoorte kint de toemeleer geluid es communicatiemiddel; 't liekent zoe wied oontwikkeld tot 't hei um 'n taol geit. Nao 't geluid wat toemelere make is väöl oonderzeuk gedoon; in d'n einentwintegsten iew is me dao e stök wijer mèt gekoume. Zoe is intösse bekind tot de soort, wie de mins, gebruuk maak vaan keendgeriechte spraok (IDS) um hun keefkes dit klaanksysteem aon te liere.^[2] Aander geluide weure gemaak es plaotsbestumming (natuurleke sonar, wie ouch vleermuis dat höbbe) en speul ('meziek'). Ze speule ouch dèks; soms make ze ziech daobij litteikes door mèt stein te kretse.

Toemelere vechte soms oonderein wienie de vès sjaars is. Ze zien serieel monogaam. De mennekes kinne competitie um de guns van de vruiwkes. Door hun stressvol leve weure de mennekes gemeinlek mer daarteg jaor aajd, de vruiwkes kinne wel veerteg weure. De toemeleer is 'ne vèseter; wie aander tanswalvèsse slók heer ziene proej in eine kier in. Daorum heet 'r e groet deil vaan zien smaakreceptore verlore.^[3]

Toemelere weure dèks in gevangesjap gehawwe, veur aon 't publiek hun kunste te laote zeen. Dao is 'n aw discussie of de diere wel of neet geëigend zien veur dat soort dinger. De bieste zouwe volges critici te wieneg ruimde höbbe en de truukskes die de bieste mote oetveure kinne ouch neet op hun sympathie rekene. Algemein dink me evels tot de toemelere, die zoe gere speule, 't speulelemint wel kinne waardere, meh tot me ze in e hiel groet bassin mèt hiel väöl ander toemelere moot hawwe.

De bekindsten toemeleer oet de historie is Flipper, vaan de gelieknaomege tv-serie. De marine vaan de Vereinegde Staote en vaan e paar ander len, zèt de bieste soms in veur missies.

In de Noordzie weurt mer bij oetzundering 'nen toemeleer gezeen, allewel tot 't bies dao good kin leve. Begin mei 2020 haolde 'nen toemeleer 't nuits door bij oongelök door 't Noordziekenaal d'n have vaan Amsterdam in te zwumme.^[4]

1. ↑ PLoS ONE - A New Dolphin Species, the Burrunan Dolphin Tursiops australis sp. nov., Endemic to Southern Australian Coastal Waters
2. ↑ Nu.nl - Dolfijnen praten net als mensen met een 'babystemmetje' tegen hun jongen
3. ↑ De Standaard Online - Vleesetende dieren hebben geen smaak
4. ↑ NU.nl - Tuimelaardolfijn na dagen in haven van IJmuiden weer terug in Noordzee