[go: up one dir, main page]
Here naverokê

Alman

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Alman
Deutsche
Gelhe tevahî
 Almanya 72,569,978[1]
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
 DYA42,600,000 - 58,000,000[2][3]
 Kanada3,322,405[4]
 Brezîl2,500,000 - 3,000,000[5]
 Awistralya1,026,140[6]
 Qazaxistan900,000[7]
 Rûsya840,000[8]
 Arjentîn500,000[9]
  Swîsre357,000[10]
 Keyaniya Yekbûyî310,000[11]
 Mecaristan250,000[12]
 Awistirya233,000[13]
 Îtalya211,000[14]
 Fransa203,000[15]
 Spanya201,000[16]
 Polonya148,000[17]
 Tirkiye102,592[18]
 Meksîk90,000[19]
 Afrîkaya Başûr75,000[20]
 Romanya36,000[21]
 Slovakya8,537[22]
Ziman
Bi zikmakî: Zimanê almanî, lê gelek di Diyasporê zimanên fermî ya wan axêv bûn.[23]
Baweriya dînî
Bi piranî: Xristiyanî (Protestan an Katolîk)
Têkildarên komên etnîkî
German

Alman an jî elman, (bi almanî: Deutsche), komekî etnîkî ya german ne ku bi piranî li dewletên wekî Almanya, Awistirya, Swîsre û Liechtenstein dijîn. Diyasporaya almanan yek ji diyasporayên mezinên li cîhanê ye ku ji sedsala 18an heya îro li hemî parzemînan belav bûnê.[24] Îro, koma etnîkî ya herî mezin li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê Alman e ku hejmara wan di navbera 42 û 58 mîlyonan de ye[25][26][27][28] lêbelê gelek bi almanî nizanin yan jî xwe bi gelê alman ve girêdayî nabînin.[29] Wekî din li derveyî Almanyayê, li Danîmarkayê, Swîsre, Awistriya, Liechtenstein, Lûksembûrg, li rojhilatî Belçîkayê û li devera Tîrola Başûr û bakurê Îtalyayê almanîaxiv hene.[30]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serdema kevnar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zanyar bi giştî hev qebûl dikin ku mirov dikare behsa gelên almanî piştî sala 500 BZ bike.[31] Arkeolog bi gelemperî gelên elmanî yên destpêkê bi çanda Jastorf a Serdema hesinî ya Pêş-Roman ve girêdidin, ku li bakurê Almanya û Danîmarkayê ji sedsalên 6an heta 1ê BZ tê dîtin, li dora heman demê ku yekem guheztina konsonanta elmanî tê teorîzekirin ku çêbûye; ev guherîna dengî dibe sedema zimanên almanî yên ku bi awayekî naskirî têne naskirin.[32]

Serdema navîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Bilindbûna împeratoriya romanî ya pîroz di serdema navîn de

Etnîsîteya Alman di nav gelên alman ên Ewropaya Rojava û Navendî de, bi taybetî Frank, Frisî, Saksonî, Tûringî, Alemanî û Bawerî derketiye holê.[33] Destpêka dewletên Alman dikare bi padîşahê Frankish Clovis I ve were şopandin, ku di sedsala 5an de padîşahiya Francia ava kir. Di sedsalên paşerojê de hêza Frankan pir zêde bû.

Serdema nûjen

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Danasîna çapkirinê ji hêla dahênerê Alman Johannes Gutenberg ve di avakirina têgihiştinek nû ya bawerî û aqil de bû. Di vê demê de, keşîşê alman Martin Luther ji bo reformên di nav Dêra katolîk de zext kir. Hewldanên Luther di Reformasyona Protestanî de bi dawî bû. Di encamê de veqetîna olî sedema sereke ya Şerê Sî Salî bû, pevçûnek ku Împeratoriya Romayê ya Pîroz perçe kir û bû sedema mirina bi mîlyonan Alman. Mercên Aştiya Westphalia (1648) ku şer bi dawî kir, di nav desthilatdariya navendî ya Qeyserê Romaya Pîroz de kêmbûnek mezin pêk anî.[34]

Tiştê ku gelek Almanan wekî "rûreşkirina Versailles" dît, kevneşopiyên domdar ên îdeolojiyên otorîter û Antîsemîtîzm û Depresyonê mezin, hemî bûn sedem ku Adolf Hitler û Îdeolojîya Nazî ku bi eslê xwe Awistirya ye, ku piştî hatina ser desthilatdariyê.[35] Bi awayekî demokratîk di destpêka salên 1930an de, Komara Weimarê hilweşand û dewleta Almanyaya Nazî ava kir. Di lêgerîna wî ya ji bo bindestkirina Ewropayê de, şeş mîlyon Kesên Cihû di Holokost de hatin qetilkirin. Şerê Cîhanî yê Duyem bû sedema wêrankirinek berfireh û mirina bi deh mîlyonan leşker û sivîl, dema ku dewleta Alman hate parçe kirin. Nêzîkî 12 mîlyon Alman neçar bûn birevin an jî ji Ewropaya Rojhilat hatin derxistin. Ziyaneke mezin jî gihandiye nav û nasnameya Alman, ku ji berê gelekî kêmtir neteweperest bû.[36] Dewletên Almanya yên Almanyaya Rojava û Almanyaya Rojhilat bûn xalên sereke yên Şerê Sar, lê di sala 1990an de ji nû ve hatin yek kirin. Her çend tirs hebû ku Almanyaya yekbûyî dîsa dest bi siyaseta neteweperestiyê bike, welat îro bi gelemperî wekî "aktorek aramker di dil de tê hesibandin. Ewropa" û "pêşvebirê yekbûna demokratîk".

Ziman

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Zimanê almanî

Zimanê almanî, parekî ji Zimanên rojavayê Germanî ye û îro pîşê rûsî, zimanê ya hêr bilind li Ewropa ye.

Almanî zimanê fermî yê Welatên Almanya, Awistirya, Swîsre, Belçîka, Lûksembûrg û li Liechtensteinê ye. Îro gorî peşbinîyayê ewropî, 95 mîlyon kes bi zikmakî almanî diaxivin.[37]

Belavbûna Zimanê Almanî li Ewropayê

Zimanê almanî tevlîhev bi zimanên ewropî ya din:

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Zimanê Frisî Inglizî Skotî Yolayî Holendî Lûxembûrgî Almanî Afrikaansî Inglizî ya berê Almanî ya bilind a berê Germanî ya rojavayê a berê Kurmancî
kaam comb kaim khime / rack kam m. kâmp Kamm m. kam camb m. camb m. kąbă *kambă m. *şeh
dei day day dei dag m. daag Tag m. dag dæġ m. tag m. *dagă m. *roj/roh
rein rain rain rhyne regen m. rengel, raege Regen m. reën reġn m. regan m. *regnă m. *baran
wei way wey wei / wye weg m. weeg Weg m. weg weġ m. weg m. *wegă m. *rê/rîya
neil nail nail niel nagel m. nieëgel Nagel m. nael næġel m. nagal m. *naglă m. *mîx
tsiis cheese cheese cheese kaas m. kieës Käse m. kaas ċēse, ċīese m. chāsi, kāsi m. *kāsī m. *penêr
tsjerke church kirk chourch kerk f. kêrk Kirche f. kerk ċiriċe f. chirihha, *kirihha f. *kirikā f. *dêr
sibbe sibling sib sibbe (dated) / meany sibbe f. - Sippe f. - sibb f."kinship, peace" sippa f., Old Saxon: sibbia sibbju, sibbjā f. *xwişk û bira
kaai f. key key kei / kie sleutel m. slueëtel Schlüssel m. sleutel cǣġ(e), cǣga f."key, sluzzil m. *slutilă m., *kēgă f. *qûfle
ha west have been hae(s)/hiv been ha bin ben geweest bin geweis(t) bin gewesen was gewees
  • bûye
twa skiep two sheep twa sheep twye zheep twee schapen n. twieë schäöp zwei Schafe n. twee skape twā sċēap n. zwei scāfa n. *twai skēpu n.
  • dû şîvan.
hawwe have hae ha hebben hebbe, höbbe haben het habban, hafian habēn *habbjană *hebûn
ús us us ouse ons os uns ons ūs uns *uns *em
brea bread breid breed brood n. mik, broeëd Brot n. brood brēad n."fragment, bit, morsel, crumb" an ji "bread" brōt n. *braudă m. *nan
hier hair hair haar haar n. haor Haar n. haar hēr, hǣr n. hār n. *hǣră n. *por
ear ear lug lug oor n. oeër Ohr n. oor ēare n. < pre-English *ǣora ōra n. *aura < *auza n. *gûh
doar door door dher deur f. dueër Tür f. deur duru f. turi f. *duru f. *derî
grien green green green groen greun grün groen grēne gruoni *grōnĭ *kesk
swiet sweet sweet sweet zoet zeut süß soet swēte s(w)uozi (< *swōti) *swōtŭ *şêrîn
troch through throu draugh door doeër durch deur þurh duruh *bi rêya
wiet wet weet weate nat naat nass nat wǣt naz (< *nat) *wǣtă / *nată *şil
each eye ee ei / iee oog n. oug Auge n. oog ēage n. < pre-English *ǣoga ouga n. *auga n. *çaw
dream dream dream dreem droom m. draum Traum m. droom drēam m."joy, pleasure, ecstasy, music, song" troum m. *draumă m. *xewn
stien stone stane sthoan steen m. stein Stein m. steen stān m. stein m. *staină m. *kevir
bed bed bed bed bed n. bed Bett n. bed bedd n. betti n. *baddjă n. *cih

Dîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Alman ji aliyê baweriyê ve nîv katolîk, nîv protestan û 5% jî nifûsa Almanyayê misilmanin.

A Map of Germany showing religious statistics by district. And Catholicism predominates the south and west, Protestantism Swabia and the north, and other or no religion dominates the east and some major cities.
Mezhebên serdest ên li Almanyayê wekî ku ji hêla Serjimêriya 2011an ve bi karanîna pirsa nasnameyê ve hatî eşkere kirin.
şîn: Protestanî
kesk: Katolîk
Sor: Ateîzm
Rengên tarî piraniyek di navbera 50 û 75% de destnîşan dikin dema ku rengên herî tarî piraniyek mezin ji 75% zêdetir nîşan didin.

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ https://data.worldbank.org/country/DE
  2. ^ https://data.census.gov/cedsci/table?t=Ancestry&tid=ACSDT5Y2020.B04006
  3. ^ https://books.google.at/books?id=anecAQAAQBAJ&redir_esc=y
  4. ^ https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=1&PID=110528&PRID=10&PTYPE=109445&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2017&THEME=120&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=
  5. ^ Moser 2011, pp. 171–172. "The Germans live in Central Europe, mostly in Germany... The largest populations outside of these countries are found in the United States (5 million), Brazil (3 million), the former Soviet Union (2 million), Argentina (500,000), Canada (450,000), Spain (170,000), Australia (110,000), the United Kingdom (100,000), and South Africa (75,000). "
  6. ^ "Kopîkirina arşîvê". Ji orîjînalê di 21 hezîran 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
  7. ^ Haarmann 2015, p. 313. "Of the 100 million German speakers worldwide, about three quarters (76 million) live in Germany, where they account for 92 percent of the population. Populations of Germans live elsewhere in Central and Western Europe, with the largest communities in Austria (7.6 million), Switzerland (4.2 million), France (1.2 million), Kazakhstan (900,000), Russia (840,000), Poland (700,000), Italy (280,000), and Hungary (250,000). Some 1.6 million U.S. citizens speak German as their first language, the largest number of German speakers overseas."
  8. ^ https://library.ndsu.edu/grhc/research-history/history-germans-russia
  9. ^ https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1946/04/the-germans-in-argentina/656794/
  10. ^ https://www.iamexpat.de/expat-info/german-expat-news/switzerland-remains-most-popular-destination-german-expats
  11. ^ Ellis, Amy (2009). "UK resident population by country of birth". Population Trends. 135 (135): 20–28. doi:10.1057/pt.2009.5. PMID 19391440. S2CID 11882683
  12. ^ Ulrich Merten, Forgotten Voices; The Expulsion of the Germans from Eastern Europe after World War II, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey, 2012, ISBN 978-1-4128-4302-7 Pages 195,196,197,199,200,203
  13. ^ https://www.politico.eu/article/angela-merkel-germany-sebastian-kurz-austria-best-frenemies-moria-fire/amp/
  14. ^ https://www.nationalww2museum.org/war/articles/hanging-tough-germans-italy
  15. ^ https://bd.ambafrance.org/-French-German-Embassy-
  16. ^ https://amp.theguardian.com/news/1936/dec/14/mainsection.fromthearchive
  17. ^ https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_narodowo-etniczna_w_2011_NSP.pdf
  18. ^ https://tr.euronews.com/2022/02/04/turkiye-de-ikamet-eden-yabanc-ulke-vatandaslar-n-n-say-s-ne
  19. ^ https://indigenousmexico.org/ethnic-identity/the-germans-in-mexico-1821-1910/
  20. ^ https://www.jstor.org/stable/20028964
  21. ^ https://www.spiegel.de/politik/ausland/klaus-johannis-erhaelt-spitzenamt-in-regierungspartei-a-885204.html
  22. ^ https://www.scitanie.sk/obyvatelia/zakladne-vysledky/struktura-obyvatelstva-podla-narodnosti/SR/SK0/SR
  23. ^ https://www.jstor.org/stable/3211163
  24. ^ Maxwell, Alexander; Davis, Sacha E. (2016). "Germanness beyond Germany: Collective Identity in German Diaspora Communities". German Studies Review. 39 (1): 1–15. ISSN 0149-7952.
  25. ^ "About the USA - History of German-American Relations > 1683-1900 - History and Immigration". usa.usembassy.de. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
  26. ^ "Famous German-Americans". www.culturaldiplomacy.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
  27. ^ Bureau, US Census. "German-American Day: October 6, 2022". Census.gov. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
  28. ^ "Chronology : The Germans in America (European Reading Room, Library of Congress)". www.loc.gov. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
  29. ^ Greenwood, Shannon (9 adar 2020). "Americans and Germans Differ in Their Views of Each Other and the World". Pew Research Center's Global Attitudes Project (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
  30. ^ "The most popular destination for German emigrants in Europe - German Federal Statistical Office". www.destatis.de. Roja gihiştinê 29 kanûna paşîn 2023.
  31. ^ The Oxford Companion to Archaeology (bi îngilîziya amerîkî). Oxford University Press. 1996. doi:10.1093/acref/9780195076189.001.0001/acref-9780195076189;jsessionid=d783d38de69b1e98c779118cadf919d5. ISBN 978-0-19-507618-9.
  32. ^ Fortson 2011, p. 433: "Baltic territory began to shrink shortly before the dawn of the Christian era due to the Gothic migrations into their southwestern territories [...]."
  33. ^ https://www.britannica.com/place/Germany/History#ref58082
  34. ^ Green 2000, pp. 172–73: "Jordanes [...] mentions the Slavs (Getica 119) and associates them more closely than the Balts with the center of Gothic power. [...] This location of the early Slavs partly at least in the region covered by the Cernjahov culture, together with their contacts (warlike or not) with the Goths under Ermanric and almost certainly before, explains their openness to Gothic loanword influence. That this may have begun early, before the expansion of the Slavs from their primeval habitat, is implied by the presence of individual loan-words in a wide range of Slavonic languages."
  35. ^ Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups (bi îngilîzî). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-30984-7.
  36. ^ Danver, Steven L. (10 adar 2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-317-46400-6.
  37. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 6 kanûna paşîn 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 6 kanûna paşîn 2016. Roja gihiştinê 31 kanûna paşîn 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Alman&oldid=1826775" hatiye standin.