[go: up one dir, main page]
Here naverokê

Iraq: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntir
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
B ser
Penaber49 (gotûbêj | beşdarî)
76.976 guhartin
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Guhartina mobîl a pêşketî
 
(40 revîzyonên navberî yên ji 7 bikarhênerên din nayên nîşandan)
Rêz 1: Rêz 1:
{{Bêçavkanî|tarîx=adar 2024}}
{{Wergerîne|ar|ziman2=en|bijartî=1|ziman3=ur}}
{{Wergerîne|ar|ziman2=en|bijartî=1|ziman3=ur}}
{{Infobox welat
{{Agahîdank welat
| nav =
| nav =
| navê_fermî =الجمهورية العراقية
| navê_fermî = الجمهورية العراقية
كۆماری عێراق
كۆماری عێراق
| navê_kurdî = Komara Iraqê
| navê_kurdî = Komara Iraqê
| al = Flag of Iraq.svg
| al = Flag of Iraq.svg
| girêdana_alê = Alaya Iraqê
| girêdana_alê = Alaya Iraqê
| nîşan = Coat of arms of Iraq.svg
| nîşan = Coat of arms of Iraq.svg
| girêdana_nîşanê = Nîşana Iraqê
| girêdana_nîşanê = Nîşana Iraqê
| dirûşm = Allahu Akbar
| dirûşm = Allahu Akbar
| sirûda_netewî = [[Mawtini]] <ref>Sirûda neteweyî ya kurdan [[Ey Reqîb]] e</ref>[[Wêne:United States Navy Band - Mawtini.ogg]]
| sirûda_netewî = [[Mawtini]] <ref>Sirûda neteweyî ya kurdan [[Ey Reqîb]] e</ref>[[Wêne:United States Navy Band - Mawtini.ogg]]
| cîh = Iraq (orthographic projection).svg
| cîh = Iraq (orthographic projection).svg
| cîh_sernav =
| cîh_sernav =
| zimanên_fermî = [[Erebî]], [[kurdî]] <ref>Zimanê fermî li Kurdistanê [[kurdî]] ye wek [[asûrî]], [[turkmenî]] û [[ermenî]]</ref>
| zimanên_fermî = [[Erebî]], [[kurdî]] <ref>Zimanê fermî li Kurdistanê [[kurdî]] ye wek [[asûrî]], [[turkmenî]] û [[ermenî]]</ref>
| zimanên_tev =
| zimanên_tev =
| paytext = [[Bexda]] <ref>Serbajarê Başûrê Kurdistanê [[Hewlêr]] e</ref>
| paytext = [[Bexda]] <ref>Serbajarê Başûrê Kurdistanê [[Hewlêr]] e</ref>
| koordînat_paytext = {{Koord|33|20|N|44|26|E|type:country}}
| koordînat_paytext = {{Koord|33|20|N|44|26|E|type:country}}
| bajarê_mezin = [[Bexda]]
| bajarê_mezin = [[Bexda]]
| sîstema_siyasî = [[Komar]]
| sîstema_siyasî = [[Komar]]
| serok_cure = Serkomar
| serok_cure = Serkomar
| serok_nav = [[Berhem Salih]]
| serok_nav = [[Ebdûletîf Reşîd]]
| serok_cure1 = Serekwezîr
| serok_cure1 = Serekwezîr
| serok_nav1 = [[Mustafa Al-Kadhimi]]
| serok_nav1 = [[Mustafa Al-Kadhimi]]
| serok_cure2 =
| serok_cure2 =
| serok_nav2 =
| serok_nav2 =
| rûerd = 438.317
| rûerd = 438.317
| av = 1,1
| av = 1,1
| gelhe = 38.146.025
| gelhe = 38.146.025
| gelhe_sal = [[2016]]
| gelhe_sal = [[2016]]
| berbelavî = 71,5
| berbelavî = 71,5
| serxwebûn = - 1 çiriya pêşîn [[1919]], ji [[Împeratoriya Osmanî]].<br />- 3 çiriya pêşîn [[1932]], ji [[Brîtanya]]yê.
| serxwebûn = - 1 çiriya pêşîn [[1919]], ji [[Împeratoriya Osmanî]].<br />- 3 çiriya pêşîn [[1932]], ji [[Brîtanya]]yê.
| TBH_giştî =
| TBH_giştî =
| TBH/kes =
| TBH/kes =
| TBH_sal =
| TBH_sal =
| dirav = Dînarê îraqî
| dirav = Dînarê îraqî
| dem = [[UTC+3]]
| dem = [[UTC+3]]
| nîşana_înternetê = .iq
| nîşana_înternetê = .iq
| koda_telefonê = 964
| koda_telefonê = 964
| nexşe = Iraq-CIA WFB Map.png
| nexşe = Iraq-CIA WFB Map.png
| nexşe_sernav =
| nexşe_sernav =
}}
}}
'''Iraq''' an jî '''Îraq'''<ref>[[Rojnameya Evro]], Dihok; [[rojnameya War]], Dihok.</ref> (bi [[soranî]]: ''Êraq''; bi [[erebî]]: العراق ''al-‘Irāq'') an jî '''Komara Iraqê''' (bi [[erebî]]: الجمهورية العراقية, ''al-Jumhūrīyat al-‘Irāqīya'') navê [[dewlet]]eke federal a [[Rojhilata Navîn]] e. [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Herêma Kurdistanê]] di nav sinorên Iraqê de ye.
'''Iraq''' an jî '''Îraq'''<ref>[[Rojnameya Evro]], Dihok; [[rojnameya War]], Dihok.</ref> (bi [[soranî]]: ''Êraq''; bi [[erebî]]: العراق ''al-‘Irāq'') an jî '''Komara Iraqê''' (bi [[erebî]]: الجمهورية العراقية, ''al-Jumhūrīyat al-‘Irāqīya'') navê [[dewlet]]eke federal a [[Rojhilata Navîn]] e. [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Herêma Kurdistanê]] di nav sinorên Iraqê de ye.


==Dîrok==
== Dîrok ==
===Desthilata Osmaniyan===
{{Gotara bingehîn|Împeratoriya Osmanî}}


=== Pêşdîrok ===
===Di şerê cîhanî yê yekem de===
{{Gotara bingehîn|Dîroka Mezopotamyayê}}
Piştî encamdana [[Şerê Cîhanî yê Yekem]], di navbera [[Împeratoriya Osmanî]] û dewletên Ewropî de [[Peymana Versailles]] hate destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên ereb bi şerta mandatiya [[Fransa]] û [[Brîtanya]] dê qebûl bike. Jixwe Emîr Faysal 23 tebaxa 1920ê de wek keyê Iraqê hate hilbijartin. Li sala 1922yê de di Cemiyeta Netewan de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê [[Îraq]] û [[Filistîn]] dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Sûrî jî dê di bin berpirsiyariya Fransayê de be. Lê gelên herêmê ev rewş qebûl nekir.
{{Beşa vala|tarîx=adar 2024}}


=== Serdema navîn ===
Kurê Şerîfê Mekeyê Huseyîn; Emîr Faysal li dijî Fransayê serhildanek da destpêkirin ku Sûriyê bike di bin desthilata xwe de lê ev serhildan hate vemirandin. Piştî têkçûnê Faysal tê Iraqê. Iraq di bin hikûmraniya Brîtanî de bû û baregehên Brîtanî ji aliyê mesihiyên [[Sûryanî]] ve dihatin parastin<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta-2008, r:145</ref>. Her wiha Brîtanî xwest ku Iraq ji layê Emîr Faysal ve bê rêvebirin. Gelek efserên iraqî jî sunî bûn û di bin perwerdehiya [[Jontirk]]an de bûn. Dîroknasê kurd [[Nejat Abdulla]] dibêje;
{{Beşa vala|tarîx=adar 2024}}
{{jêgirtin|Rêvebirina dewleta navendî ya Iraqê Ingilîz, ji layê çandî ve Jon Tirk û di pratîkê de jî jakoben bûn|İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta-2008, r:145}}


=== Desthilata Osmaniyan ===
Li vê derê di bin mandateriya îngîlîzan de ji çiriya pêşîn a 1922yê heta 1933yê keyaniya Iraqê dike û dewletê bi rê ve dibe.
{{Beşa vala|tarîx=adar 2024}}


=== Serdema nûjen ===
===Mandateriya Iraqê (23 tebax 1921 - 3 çiriya pêşîn 1932)===
Piştî encamdana [[Şerê Cîhanî yê Yekem]], di navbera [[Împeratoriya Osmanî]] û dewletên Ewropî de [[Peymana Versayê]] hate destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên ereb bi şerta mandatiya [[Fransa]] û [[Brîtanya]]yê qebûl bike. [[Emîr Faysal]] 23ê tebaxa 1920an de wek keyê Iraqê hate hilbijartin. Li sala 1922an de di Cemiyeta Netewan de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê Iraq û [[Filistîn]] dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Sûrî jî dê di bin berpirsiyariya Fransayê de bin. Lê gelên herêmê ev rewş qebûl nekir.
{{Gotara bingehîn|Mandateriya Iraqê}}


Kurê Şerîfê Mekeyê Huseyîn; Emîr Faysal li dijî Fransayê serhildanek da destpêkirin ku Sûriyê bike di bin desthilata xwe de lê ev serhildan hate vemirandin. Piştî têkçûnê Faysal tê Iraqê. Iraq di bin hikûmraniya brîtanî de bû û baregehên brîtanî ji aliyê mesihiyên [[sûryanî]] ve dihatin parastin.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta-2008, r:145</ref> Her wiha brîtanî xwest ku Iraq ji layê Emîr Faysal ve bê rêvebirin. Gelek efserên iraqî jî sunî bûn û di bin perwerdehiya [[Jon tirk]]an de bûn. Dîroknasê kurd [[Nejat Abdulla]] dibêje;
===Keyaniya Iraqê (3 çiriya pêşîn 1932 - 14 tîrmeh 1958)===
{{Jêgirtin|Rêvebirina dewleta navendî ya Iraqê ingilîz, ji layê çandî ve Jon tirk û di pratîkê de jî jakoben bûn|İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta-2008, r:145}}
{{Gotara bingehîn|Keyaniya Iraqê}}


Li vê derê di bin mandateriya îngîlîzan de ji çiriya pêşîn a 1922an heta 1933an keyaniya Iraqê dike û dewletê bi rê ve dibe.
===Komara Iraqê (14 tîrmeh 1958 - 17 tîrmeh 1968)===
{{Gotara bingehîn|Komara Iraqê}}


==== Mandata Brîtanî ya Iraqê ====
===Komara Iraqa Bees (17 tîrmeh 1968 - 9 nîsan 2003)===
Mandata Brîtanî ya Iraqê an jî Mandata Brîtanî ya Mezopotamyayê di 23ê tebaxa 1921ê hatiye avakirin. Ev mandat di 3ê çiriya pêşîn a 1932an de wek [[Keyaniya Iraqê]] hatiye guhartin. Mandat yekem dewlet e ku piştî [[osmaniyan]] li Iraqê ava bûye.
{{Gotara bingehîn|Komara Iraqa Bees}}
*[[Serhildana şîiyan, 2 adar 1991]]
*[[Serhildana kurdan, 11 adar 1991]]
*[[Şerê Iraqê]]


Di navbera [[brîtanî]] û Melîk Feysel de, di sala 1930î de peymanek hate destnîşankirin. Bi dûçûna vê peymanê, dewleta Iraqê êdî azad dibe û dibe endamê [[Cemiyeta Neteweyan]].{{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}}
===Komara Iraqa Federal (9 nîsan 2003 - heta îro)===
Ji bo Iraqa Federal 8ê adara 2004ê Makezagona Demkî ya Rêvebirinê hate îlamkirin. 8ê hezîrana 2004ê jî [[Neteweyên Yekbûyî]] ev makezagon pejirand.


Berî [[şerê cîhanî yê duyem]] di nav dewletên ewropayî de li her derê cîhanê de micadeleyek hebû. Ji ber tirsa ketina almanan bo rojhilata navî di gulana 1941ê de Brîtanyayê cardîn Iraq dagir kir û hikûmeteke nêzî xwe ava kiriye.
==Siyaset û rêvebirin==
* [[Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Îraqê]]
* [[Têkiliyên Îran û Iraqê]]
* [[Têkiliyên Tirkiyeyê û Iraqê]]
*[[Têkiliyên Kurd û Brîtanî]]


== Parêzgehên Iraqê ==
==== Keyaniya Iraqê ====
Keyaniya Iraqê di 3ê çiriya pêşîn a 1932an li ser desthilata Mandata Brîtanî ya Iraqê hatiye îlankirin. Di sala 1937an de [[kudeta]]yeke neserketî ji aliyê general [[Bekîr Sidqî]] ve hat lidarxistin. Di encamê de Bekîr Sidqî hat kuştin.
===Parêzgehên Iraqê===

Di sala 1955an de hikûmeta Iraqê bi armanca alîkariya berxwedanê û aboriyê bi [[Tirkiye]]yê re [[Pakta Bexdayê]] destnîşan kir. [[Îran]], [[Pakistan]] û Brîtanya jî tevlî vê hevpeymanê bûn.

Di 14ê tîrmeha 1958an de şoreş li Iraqê pêk hat. Di encamê de [[Komara Iraqê]] hate damezrandin.

==== Komara Iraqê ====
Komara Iraqê di 14a tîrmeha 1958an de bi rûxandina [[Keyaniya Iraqê]] hatiye avakirin. Bi avabûna [[Komara Be'sî ya Iraqê]] ya di 17ê tîrmeha 1968an de dawî lê hat.

==== Komara Be'sî ya Iraqê ====
Li sala 1968ê de bi rêberiya hindek pisporên leşkerî [[derbeya leşkerî]] pêkhat, di encamê grûpeke têkildarî partiya [[Be's]] bû desthilat, û Komara Be'sî ya Iraqê di 17ê tîrmeha 1968an de bi rûxandina [[Komara Iraqê]] hatiye avakirin. Di nav vê grûpê de jî [[Sedam Huseyn]] jêhatî bû û xwe dida pêş.

{{Lenger|Şerê Îran û Iraqê}}<!--
-->Serokê dewleta Iraqê, Sedam Huseyn ji tevlîheviyên piştî [[Şoreşa Îslamî ya Îranê|şoreşa îslamî li Îranê]], fersend dît ku êrîşî Îranê bike. Dixwast ku parêzgeha [[Xûzistan]]ê ku gelheya wê bi giştî ereb in û hemî nefta Îranê ji wir derdikeve, bixe nav axa Iraqê. Di 22ê îlona 1980an de Iraqê êrişî Îranê kir. Vî şerî heşt salan berdewam kir û di 20ê tebaxa 1988an de bi agirbestekê bi dawî bû.

Piştî [[Şerê Iraqê]] bi avabûna Komara Iraqê ya di 9ê nîsana 2003an de dawî li Komara Be'sî ya Iraqê hat.

=== Sedsala 21ê ===

==== Şerê Iraqê ====
[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] û hevalbendên wê di 20ê adara 2003an de bi hincêta ku Iraq xwedî çekên komkuj bû li dijî Iraqê şerekî îlan kir. Giraniya şer li ser milê şervanên DYA û [[Keyatiya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Îrlanda|Brîtanyayê]] bû, lê hejmareka kêm ji şervanên welatên mîna [[Polonya]], [[Danîmarka]], [[Spanya]] û [[Awistralya]]yê jî arîkariya wan kir. Piştevan anko hevalbendên DYAyê di nava Iraqê de hêzên [[pêşmerge]] yên herdu partiyên siyasî yên serekî yên [[Başûrê Kurdistanê]] anko [[PDK|Partiya Demokrat a Kurdistanê]] û [[YNK|Yekîtiya Niştîmanî ya Kurdistanê]] û hinek hêzên erebî bûn. Di encama wî şerî da desthilata [[Sedam Huseyn]] li Iraqê bi dawî bû.

Ew şer bi awayekî fermî di roja 1ê gulana sala 2003an bi dawî bû, lê şerê desthilatdariya nû ya Iraqê û dijbêrên wê heta îro jî dewam dike. Lewma jî gelek welatên din hatin rêza hevalbendên Amerîkayê (mîna [[Korêya Başûr]]) û hindek jî ji rêza wan derçûn.

Di 8ê adara 2004an de [[Destûra bingehîn]] a Demkî ya Rêvebirinê hate îlamkirin. 8ê hezîrana 2004an jî [[Neteweyên Yekbûyî]] ev makezagon pejirand.

20ê kanûna paşîn a 2005an li tevahiya Iraqê hilbijartin hatin kirin. Di encamê de hikûmeta nû hate hilbijartin.

== Erdnîgarî ==
{{Beşa vala|tarîx=adar 2024}}

=== Parêzgehên Iraqê ===
{|
{|
|+
|+
| [[Wêne:Iraqi Governorates ku-latn.svg|250px]]
| [[Wêne:Iraqi Governorates ku-latn.svg|250px]]
|
|
* [[Parêzgeha Bexda]] (بغداد)
* [[Parêzgeha Bexda|Bexda]] ({{bi-ar|بغداد}})
* [[Parêzgeha Selahedîn]] (صلاح‌الدین)
* [[Parêzgeha Selahedîn|Selahedîn]] ({{bi-ar|صلاح‌الدین}})
* [[Parêzgeha Diyala]] (دیاله)
* [[Parêzgeha Diyala|Diyala]] ({{bi-ar|دیاله}})
* [[Parêzgeha Wasit]] (واسط)
* [[Parêzgeha Wasit|Wasit]] ({{bi-ar|واسط}})
* [[Parêzgeha Meysan]] (میسان)
* [[Parêzgeha Meysan|Meysan]] ({{bi-ar|میسان}})
* [[Parêzgeha Besre]] بصره
* [[Parêzgeha Besre|Besre]] ({{bi-ar|بصره}})
* [[Parêzgeha Zîqar]] ذي قار
* [[Parêzgeha Zîqar|Zîqar]] ({{bi-ar|ذي قار}})
* [[Parêzgeha Misena]] المثنی
* [[Parêzgeha Misena|Misena]] ({{bi-ar|المثنی}})
* [[Parêzgeha Qadisiye]] القادسیة
* [[Parêzgeha Qadisiye|Qadisiye]] ({{bi-ar|القادسیة}})
* [[Helebce (parêzgeh)|Parêzgeha Helebceyê]]
* [[Helebce (parêzgeh)|Helebce]]
|
|
* [[Parêzgeha Babîl]] بابل
* [[Parêzgeha Babîl|Babîl]] ({{bi-ar|بابل}})
* [[Parêzgeha Kerbela]] کربلا
* [[Parêzgeha Kerbela|Kerbela]] ({{bi-ar|کربلا}})
* [[Parêzgeha Necef]] نجف
* [[Parêzgeha Necef|Necef]] ({{bi-ar|نجف}})
* [[Parêzgeha Enbar]] الأنبار
* [[Parêzgeha Enbar|Enbar]] ({{bi-ar|الأنبار}})
* [[Parêzgeha Nînewa]]yê نینوا
* [[Parêzgeha Nînewa|Nînewa]] ({{bi-ar|نینوا}})
* [[Dihok (parêzgeh)|Parêzgeha Dihokê]] دهوك
* [[Dihok (parêzgeh)|Dihok]] ({{bi-ar|دهوك}})
* [[Parêzgeha Hewlêr]]ê هه‌ولێر (bi erebî: Erbîl) أربیل
* [[Parêzgeha Hewlêr|Hewlêr]] ({{bi-ckb|هه‌ولێر}}, {{bi-ar|أربیل|Erbîl}})
* [[Te'mîm (parêzgeh)|Parêzgeha Kerkûkê]] کرکوک
* [[Te'mîm (parêzgeh)|Kerkûk]] ({{bi-ar|کرکوک}})
* [[Parêzgeha Silêmaniyê]] (Silêmanî) السلیمانیة
* [[Parêzgeha Silêmaniyê|Silêmanî]] ({{bi-ar|السلیمانیة}})
|}
|}


== Ziman ==
===Parêzgehên kurdnişîn===
76% Iraqê bê [[Zimanê erebî]] diaxifin, 20% bê [[Zimanê kurdî]] diaxifin, an ji bê [[Kurmancî]], [[Soranî]] û [[Hewramî]]. 4% bê [[Azerî]], [[Suryanî]] û [[Lurî]] diaxifin.
* [[Parêzgeha Bexda]] (بغداد)
* [[Parêzgeha Selahedîn]] (صلاح‌الدین)
* [[Parêzgeha Diyala]] (دیاله)
* [[Parêzgeha Wasit]] (واسط)
* [[Helebce (parêzgeh)|Parêzgeha Helebceyê]]
* [[Parêzgeha Nînewa]]yê نینوا
* [[Dihok (parêzgeh)|Parêzgeha Dihokê]] دهوك
* [[Parêzgeha Hewlêr]]ê هه‌ولێر (bi erebî: Erbîl) أربیل
* [[Te'mîm (parêzgeh)|Parêzgeha Kerkûkê]] کرکوک
* [[Parêzgeha Silêmaniyê]]

==Ziman==
[[Zimanê erebî]] (bi erebî: اللغة العربية, ''al-luġatu al-ʿarabiyya'') ji [[malbata zimanên afrîkayî û asyayî|malbata zimanê hamî−samî]] ji baskê [[Zimanên samî|samî]] ye.

[[Zimanê kurdî]], zimanekî ji şaxa [[zimanên îranî]] yên bakur rojavayê [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. Piraniya gelê [[ Herêma Kurdistanê]] ya Îraqê pê dizanin û zimanê sereke yê [[Kurd|kurdan]] e.

== Dîn ==
== Dîn ==
97% ji akinciyên Iraqî misilman in; 60% - 65% [[şiî]] û 35% - 37% [[sunî]] ne. 3% jî [[Xiristiyan|mesihî]] û [[Êzîdîtî|êzdî]] ne. <ref>[www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html]</ref>
95% - 98% ji niştecihên Iraqê misilman (64% - 69% [[şiî]] û 29% - 34% [[sunî]]) in. 1% jî [[Xiristiyan|mesihî]] û 1-4% yên din e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html |sernav=The World Factbook: RELIGIONS; Country Comparison to the World |malper=cia.gov |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180901093913/https://www.cia.gov/library/publications//the-world-factbook/fields/2122.html |tarîxa-arşîvê=2018-09-01 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>


== Mijarên têkildar ==
==Têkildar==
* [[Konseya Bilinda Îslamî ya Îraqê|Konseya Bilind a Îslamî ya Iraqê]]
* [[Şerê Iraqê]]
* [[Şerê Îran û Iraqê]]
* [[Konseya Bilinda Îslamî ya Îraqê]]
* [[Hereketa Nuceba]]
* [[Hereketa Nuceba]]
* [[Ketîbeyên Îraqê yên Hîzbullahê]]
* [[Ketîbeyên Îraqê yên Hîzbullahê|Ketîbeyên Iraqê yên Hîzbullahê]]
* [[Heşda Şebî]]
* [[Heşda Şebî]]
* [[Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê]]
* [[Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê]]
* [[Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Îraqê|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Iraqê]]
* [[Têkiliyên Îran û Iraqê]]
* [[Têkiliyên Tirkiyeyê û Iraqê]]


== Çavkanî ==
== Çavkanî ==
Rêz 140: Rêz 149:


== Girêdanên derve ==
== Girêdanên derve ==
{{Commons-b|Iraq}}
{{Commons-biçûk|Iraq}}


{{Dewletên Asyayê}}
{{Dewletên Asyayê}}
{{Kontrola otorîteyê}}
{{kurt}}


[[Kategorî:Dewletên endamê Neteweyên Yekbûyî]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1932an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Iraq| ]]
[[Kategorî:Iraq| ]]

Guhartoya herî nû ya 21:26, 15 hezîran 2024

الجمهورية العراقية

كۆماری عێراق

Komara Iraqê
Alaya Iraqê Nîşana Iraqê
(Ala) (Nîşan)
Gotina netewî: Allahu Akbar
Sirûda netewî: Mawtini [1]
Zimanên fermî Erebî, kurdî [2]


Paytext Bexda [3]
33°20′Bk 44°26′Rh / 33.333°Bk 44.433°Rh / 33.333; 44.433
Bajarê mezin Bexda
Sîstema siyasî Komar
 - Serkomar
 - Serekwezîr 		Ebdûletîf Reşîd
Mustafa Al-Kadhimi
Rûerd
 - Giştî
 - Av (%)
438.317 km2
1,1
Gelhe
 - Giştî (2016)
 - Berbelavî
38.146.025 kes
71,5 kes/km2
Serxwebûn - 1 çiriya pêşîn 1919, ji Împeratoriya Osmanî.
- 3 çiriya pêşîn 1932, ji Brîtanyayê.
Dirav Dînarê îraqî
Dem UTC+3
Nîşana înternetê .iq
Koda telefonê 964

Iraq an jî Îraq[4] (bi soranî: Êraq; bi erebî: العراق al-‘Irāq) an jî Komara Iraqê (bi erebî: الجمهورية العراقية, al-Jumhūrīyat al-‘Irāqīya) navê dewleteke federal a Rojhilata Navîn e. Başûrê Kurdistanê û Herêma Kurdistanê di nav sinorên Iraqê de ye.

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Pêşdîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Dîroka Mezopotamyayê

Serdema navîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Desthilata Osmaniyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serdema nûjen

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî encamdana Şerê Cîhanî yê Yekem, di navbera Împeratoriya Osmanî û dewletên Ewropî de Peymana Versayê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên ereb bi şerta mandatiya Fransa û Brîtanyayê qebûl bike. Emîr Faysal 23ê tebaxa 1920an de wek keyê Iraqê hate hilbijartin. Li sala 1922an de di Cemiyeta Netewan de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê Iraq û Filistîn dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Sûrî jî dê di bin berpirsiyariya Fransayê de bin. Lê gelên herêmê ev rewş qebûl nekir.

Kurê Şerîfê Mekeyê Huseyîn; Emîr Faysal li dijî Fransayê serhildanek da destpêkirin ku Sûriyê bike di bin desthilata xwe de lê ev serhildan hate vemirandin. Piştî têkçûnê Faysal tê Iraqê. Iraq di bin hikûmraniya brîtanî de bû û baregehên brîtanî ji aliyê mesihiyên sûryanî ve dihatin parastin.[5] Her wiha brîtanî xwest ku Iraq ji layê Emîr Faysal ve bê rêvebirin. Gelek efserên iraqî jî sunî bûn û di bin perwerdehiya Jon tirkan de bûn. Dîroknasê kurd Nejat Abdulla dibêje;

Li vê derê di bin mandateriya îngîlîzan de ji çiriya pêşîn a 1922an heta 1933an keyaniya Iraqê dike û dewletê bi rê ve dibe.

Mandata Brîtanî ya Iraqê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mandata Brîtanî ya Iraqê an jî Mandata Brîtanî ya Mezopotamyayê di 23ê tebaxa 1921ê hatiye avakirin. Ev mandat di 3ê çiriya pêşîn a 1932an de wek Keyaniya Iraqê hatiye guhartin. Mandat yekem dewlet e ku piştî osmaniyan li Iraqê ava bûye.

Di navbera brîtanî û Melîk Feysel de, di sala 1930î de peymanek hate destnîşankirin. Bi dûçûna vê peymanê, dewleta Iraqê êdî azad dibe û dibe endamê Cemiyeta Neteweyan.[çavkanî hewce ye]

Berî şerê cîhanî yê duyem di nav dewletên ewropayî de li her derê cîhanê de micadeleyek hebû. Ji ber tirsa ketina almanan bo rojhilata navî di gulana 1941ê de Brîtanyayê cardîn Iraq dagir kir û hikûmeteke nêzî xwe ava kiriye.

Keyaniya Iraqê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Keyaniya Iraqê di 3ê çiriya pêşîn a 1932an li ser desthilata Mandata Brîtanî ya Iraqê hatiye îlankirin. Di sala 1937an de kudetayeke neserketî ji aliyê general Bekîr Sidqî ve hat lidarxistin. Di encamê de Bekîr Sidqî hat kuştin.

Di sala 1955an de hikûmeta Iraqê bi armanca alîkariya berxwedanê û aboriyê bi Tirkiyeyê re Pakta Bexdayê destnîşan kir. Îran, Pakistan û Brîtanya jî tevlî vê hevpeymanê bûn.

Di 14ê tîrmeha 1958an de şoreş li Iraqê pêk hat. Di encamê de Komara Iraqê hate damezrandin.

Komara Iraqê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Komara Iraqê di 14a tîrmeha 1958an de bi rûxandina Keyaniya Iraqê hatiye avakirin. Bi avabûna Komara Be'sî ya Iraqê ya di 17ê tîrmeha 1968an de dawî lê hat.

Komara Be'sî ya Iraqê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li sala 1968ê de bi rêberiya hindek pisporên leşkerî derbeya leşkerî pêkhat, di encamê grûpeke têkildarî partiya Be's bû desthilat, û Komara Be'sî ya Iraqê di 17ê tîrmeha 1968an de bi rûxandina Komara Iraqê hatiye avakirin. Di nav vê grûpê de jî Sedam Huseyn jêhatî bû û xwe dida pêş.

Serokê dewleta Iraqê, Sedam Huseyn ji tevlîheviyên piştî şoreşa îslamî li Îranê, fersend dît ku êrîşî Îranê bike. Dixwast ku parêzgeha Xûzistanê ku gelheya wê bi giştî ereb in û hemî nefta Îranê ji wir derdikeve, bixe nav axa Iraqê. Di 22ê îlona 1980an de Iraqê êrişî Îranê kir. Vî şerî heşt salan berdewam kir û di 20ê tebaxa 1988an de bi agirbestekê bi dawî bû.

Piştî Şerê Iraqê bi avabûna Komara Iraqê ya di 9ê nîsana 2003an de dawî li Komara Be'sî ya Iraqê hat.

Sedsala 21ê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şerê Iraqê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê û hevalbendên wê di 20ê adara 2003an de bi hincêta ku Iraq xwedî çekên komkuj bû li dijî Iraqê şerekî îlan kir. Giraniya şer li ser milê şervanên DYA û Brîtanyayê bû, lê hejmareka kêm ji şervanên welatên mîna Polonya, Danîmarka, Spanya û Awistralyayê jî arîkariya wan kir. Piştevan anko hevalbendên DYAyê di nava Iraqê de hêzên pêşmerge yên herdu partiyên siyasî yên serekî yên Başûrê Kurdistanê anko Partiya Demokrat a Kurdistanê û Yekîtiya Niştîmanî ya Kurdistanê û hinek hêzên erebî bûn. Di encama wî şerî da desthilata Sedam Huseyn li Iraqê bi dawî bû.

Ew şer bi awayekî fermî di roja 1ê gulana sala 2003an bi dawî bû, lê şerê desthilatdariya nû ya Iraqê û dijbêrên wê heta îro jî dewam dike. Lewma jî gelek welatên din hatin rêza hevalbendên Amerîkayê (mîna Korêya Başûr) û hindek jî ji rêza wan derçûn.

Di 8ê adara 2004an de Destûra bingehîn a Demkî ya Rêvebirinê hate îlamkirin. 8ê hezîrana 2004an jî Neteweyên Yekbûyî ev makezagon pejirand.

20ê kanûna paşîn a 2005an li tevahiya Iraqê hilbijartin hatin kirin. Di encamê de hikûmeta nû hate hilbijartin.

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Parêzgehên Iraqê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ziman

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

76% Iraqê bê Zimanê erebî diaxifin, 20% bê Zimanê kurdî diaxifin, an ji bê Kurmancî, Soranî û Hewramî. 4% bê Azerî, Suryanî û Lurî diaxifin.

Dîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

95% - 98% ji niştecihên Iraqê misilman (64% - 69% şiî û 29% - 34% sunî) in. 1% jî mesihî û 1-4% yên din e.[6]

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Sirûda neteweyî ya kurdan Ey Reqîb e
  2. ^ Zimanê fermî li Kurdistanê kurdî ye wek asûrî, turkmenî û ermenî
  3. ^ Serbajarê Başûrê Kurdistanê Hewlêr e
  4. ^ Rojnameya Evro, Dihok; rojnameya War, Dihok.
  5. ^ İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta-2008, r:145
  6. ^ "The World Factbook: RELIGIONS; Country Comparison to the World". cia.gov. Ji orîjînalê di 1 îlon 2018 de hat arşîvkirin.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Iraq de hene

Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Iraq&oldid=1754559" hatiye standin.