دهۆک
 |
| دهۆک دهۆک | |
ناڤەندا باژارێ دهۆکێ
| |
  دهۆک دهۆک (باشوورێ کوردستانێ)  دهۆک دهۆک (Iراق) | |
| کارگێری | |
|---|---|
| وەلات | باشوورێ کوردستانێ |
| دووگەل | Iراق |
| پارێزگەه | دهۆک |
| ناڤچە | دهۆک (ناڤچە) |
| دەمۆگرافی | |
| گەلهە | 330.600 (2015) 
|
| ئەردنیگاری | |
| بلندایی | 545 |
| کۆۆردینات | 36°51′بک 42°59′ره / 36.85°بک 42.98°ره |
| ئاگاهیێن دن | |
| مالپەر | ووو |
دهۆکئا ن دوهۆک (ب تیپێنئە رەبی دهۆک; ب سوریانی: ܢܘܗܕܪܐ، نۆهادرا)، یەک باژارێن مەزنێ باشوورێ کوردستانێ یە کو ل دەڤەرا بادینان هاتیەئا ڤاکرن. باژارێ دهۆکێ ناڤەندا پارێزگەها دهۆکێ یە. ل دەڤەرێنئی داری یا پارێزگەها دهۆکێ نێزیکی 1.500.000 شێنی دژینئوو ل ناڤەندا دهۆکێ ژی نێزیکی 600 شێنی دژین. دهۆک ب قاسی 60 کم ژ سنۆرێن باکورێ کوردستانێ دوورئە . باژێر د ناڤ گەلیەکە بەرفرەهئوو ل سەر چەمێ دهۆکێ هاتیەئا ڤاکرن کو سێئا لیێن باژاری چیایێن بلند ڤە هاتیە دۆرپێچکرن. ل ژۆر چیایێ سپی، ل ژێر چیایێ دەهکان (شندۆخا)، ل رۆژهەلاتی چیایێ مامسینئوو ل رۆژاڤایا وی، دەشتا سێمێلێ جه دگرە کو ژ بۆ چاندنا دەخل، دانئوو دکاکی،ئا خەکا زێرین هەیە.ئوو پارێزگارێ نها یێ دهۆکێ ئەلی تەتەرئە .[1]
ناڤ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ژ وان شوونوارێن، کو ل دۆرووبەرێن باژاری هەنە، خویا یە کو دهۆک پر کەڤنئە . د بەرێ دەئوو د دەمێ دەولەتا نۆزی دە، میرێ باژارێ کو دگۆتنێ ئاخشندۆ، ل گرێباسێ، باجا رێ ل سەر کاروانیان دادنائوو ژ هەر باری دو مست دگرتن. ناڤێ باژاری ژی، ژ هندێ پەیدابوویە. دو هۆک،ئا نکو دو مست.[چاڤکانی هەوجە یە]
ئەردنیگاری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ل دهۆکێ دگەل ناڤجەیێن وێ زاخۆ، ئامەدی، سێمێل، شێخانئوو گوندێن وێ ژ 1،5 ملیۆن لێ دژین. ژ وان 90% مسلمان، 5% ێزدی نئوو 5% فلەه ن.[چاڤکانی هەوجە یە]
دو چەم د ناڤ باژاری دە دچن. یێ یەکێ چەمێ دهۆکێ یە، ژ ژۆرا باژاری، کو سەرەکانیا وی، ل نێزیکی گوندێ خازیاڤا دزێئوو یێ دویێ ژی، بچووکترئە ، ناڤێ وی، حشکەروو یە، کو سەرەکانیا وی، ژ رۆژهەلاتا باژاری، ل نێزیکی گوندێ بەرێبوهارێ دزێ. ل سەر چەمێ دهۆکێ، بەری بگەهی گەلی، سکرەکێئا ڤێ هاتیە چێکرن. دوورا هەردوو چەما، کو د ناڤ باژاری دە دچن، ب باخچەئوو دەهلێن فێکی: هنار، هلیک، مژمژ، سێڤ، ترەقی، تری، هرمیکا خەملاند یە.
ل باکورێ دهۆکێ کەلهەیا فرونئە . رۆژهلات کەلهەیا شەدایێ، ل باشورێ چیایێ رەشئە .
تاخێن دهۆکێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
|
ناهیەیێن دهۆکێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
ناڤێن فەرمی، 2009:
دیرۆک هەرێما دهۆکێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]گۆتارا بنگەهین: دیرۆکا دهۆکێ
دیرۆکا بەریا زاینێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]مەزۆپۆتامیائوو کوردستانئە و وەلاتن کو جارا یەکەم مرۆڤاهیێ دەست ب ژیانێ کریە. بز 6 هەزار سال شۆپ هاتنە دیتن کو مرۆڤان ل سەر ڤێ خاکێ دەست ب ژیانێ کرنە گوندئوو باژار اڤاکرنەئوو چاندنی پێشخستنە. د جیهانێ دەئە ول قەسرئوو خان، چاندووهوونەر، سترانئوو هەلبەست، زانیاریئوو تەکنیک ل سەر ڤێ خاکێ هاتنە چێکرن. بنگەها خوە یا زانیاری ژ دەولەتا سومەران دگرە. دەولەتا سومەران ل باشورێ Iراقێ دەولەتا خوەئا ڤاکربوون. دەما مرۆڤ درۆکا سومەران لێکۆلین دکە، وەکە بنگەها فەلسەفەیا ژیانێ دەردکەڤە پێشبەری مرۆڤان. زانیارێن Iرۆ ژی، ژ خوە دەولەتا سومەرانئوو هەولدانێن وان یێنئا فراندێریێ، وەک سومەرناسی یانی زانیاریا سوومەران، ب ناڤ دکن. سیستەما باژارڤانی، بنەسازی وەک سستەما کانالێنئا ڤێ، پەرەستگەهئوو تەمسلدارێن پەرەستگەهان ژئا لیێ سومەران ڤە هاتنە پێشخستن. حەر وها حوونەرا نەخشئوو نیگار یا دەستان ژئا لیێ هەمان دەولەتێ ڤە کو دئە ردکۆلانان دە پەیدا کرنە، هاتیە دەستپێکرن.
Iشارەتێن زانیاری یەک ژ وان پەیداکرنا خەتێن نڤسا بزمارینە. جارا یێکەم الفابە ژئا لیێ سومەران ڤە هاتیە پەیدا کرن. ب هەزاران تابلەت یێن نڤیسێن ل سەر کەڤران هات بوون چێکرن ژئا لیێ ارگۆلۆگان ڤە هاتنە بدەستخستن. حەر وها د جیهانێ دە چیرۆکا یێکەم یا ب ناڤێ گلگامێش ل مەزۆپۆتامیا سەردەما سومەران بز 2700 سالان دە هاتیە نڤیساندن. بنگەها قانوونائی رۆ یا جیهانێ ژئا لیێ حامورابی ڤە هاتیە امادەکرنئوو پێکئا نن. ل گۆری لێکۆلینێن زانستی، زمانێ سامیان بنگەها خوە ژ زمانێ سومەران دگرە. زمانێئە رەبی، İبری یێئا کادیئوو یێئا سوریان ژ هەمان فاملیێنە. ل گۆری پێشکەتنا شارستانیێ ژی،ئە ڤ یەک مرۆڤان قنا دکە. یانیئە ڤ دەولەتەنە بەر ب قۆنتارێن چیایێن زاگرۆسێ ڤە سنۆرێن خوە بەرفرەه کرنە. ل باشورێ مەزۆپۆتامیا قەومێ سامی وەک سوممەر،ئا کاد، بابل،ئا سسور، ل باکورێ مەزۆپۆتامیا ژی، قەومێئا ری وەک گوتی،ئو رارتوو-نایری، حورری، کاسیت، حیتتت، میتانی، میدیائو هو...وەک شارستان سەردەمێن خوە دەرباز کرنە. ڤان دەولەتان ب باشیئوو خرابیێن خوە ڤە، بنگەها مەدەنیێتائی رۆ یا جیهانێئا ڤاکرنە. سەردەما هەری دژوار، ب باشیئوو خەرابیێن خوە ڤە سەردەما بابل، ئاشورانئوو میدیا دهێ زانین.
ئاسوران، ل مەزۆپۆتامیا بز سالێن 1350-ێ دە دەولەتا خوەئا ڤاکرن. سەردەما سێیەم کو ژێ رە دهێ گۆتن یا بز 900 هەتا 612، هەموو بێرش، شەرئوو جەنگێ دەرباز کری یە. پایتەختا دەولەتائا سور نینۆڤا یە کوئی رۆ د ناڤ سنوورێن باژارێ مووسلێ دە یە.ئا سور د دەستپێکێ دە سنورێن خوە ل سەر خاکا مەزۆپۆتامیا بەرفرەه کرن.
(ئەن نوڤیسێن ڤێ مالپەرا دوهۆکێ دە: ژ پەرتوکا دەننیس دارگول یا ب ناڤێ بستانێن زەرین هاتنە وەرگرزن)
سەردەمێئا شووریانئوو شکەفتا حلامەتێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
ئاسوران، ل مەزۆپۆتامیا بز سالێن 1350-ان دە دەولەتا خوەئا ڤاکرن. ب هێزا خوە یا لەشکەری وەلاتێ خوە بەرفرەه کرن.ئە ڤئی شارەتێن سەرکەفتنا لەشکەر بەری یا میلادێ 1350-ێ دە ل سەر کەڤرێ شکەفتا حەلاماتا یا بەرامبەری دهۆکێ نەخشکرنە. نیزاما لەشکەری یائا سوران ل گۆری دەما خوە نیزاما هەری خوورتئوو خوەدیێ تەکنیکا پێشکەتی بوو. د وارێ دیرۆکێ دە ژیئە و دەستهلاتداریە کو خوەدی فەرمانداریەک هەری دژوارئوو ئۆ تۆریتەر بوو. حەر وها ب گشت هەمئا رتێش هەم ژی جڤاک ب خوەدایێن خوە ڤە گرێدایی بوون.
حەر چ قاسئە ڤ خەرابا دیرۆکیئا رکۆلۆگان ت خەبات ل سەر نەمەشاندبە ژی، ل دەردۆرێئی شارەتئوو هن سەمبۆل هاتنە چێکرن کو ڤانئا گاهیێن دیرۆکی راست دکە.ئە ڤ سەمبۆلەنە ل سەر کەڤرێ شکەفتا حەلاماتا ل چار دەڤەرێن جودا خوەدایێ مەزنئا سورئوو خوەدایێ رۆژێ میترا-İشتئار، حەر وها یێئە سمانان، خێر-بەرەکەتێ حئەپئا، خوەدایێ تەمەن، هەیڤێئۆ تتئۆ، خوەدایێ هەوای، بروسکان، جانەگایانئوو چیان تئەشئوپ، خوەدایێن دنئا نلل، سەەن، سون،ئا دد، هاتنە نەخشکرن. حەر وهائە ڤ سەمبۆلەنە سەرکەفتنائا شوران یا لەشکەریئوو دەولەتی دەستنشان دکە. ل گۆری رامانێ وێ دەمێ مرۆڤان ب باوەریا ب ڤان خوەدایان، سەرکەفتن بدەستخستنە.
حەر دەڤەرا کو دەستهلاتداریائا سوران خوە گهاندیێ، رەمزێن کو خوەدایێن وان دەستنیشان دکن ل سەر کەڤران نەخش کرنە. ل گەلەک دەڤەرێن مەزۆپۆتامیا ژۆرین-کوردستانێئوو مەزۆپۆتامیا ژێرین ل سەر کەڤران شەمس ب زمانێ کوردی رۆژ هاتنە چێکرن. تایبەت د شکەفتا حەلماتا یا بەرامبەری دهۆکێ دە، ل سەر هەر خۆدایەکیئا سوران رۆژەک هاتیە چێکرن.ئە ڤ یەک ژی دیار دکە کو د باوەریا جڤاکا وێ دەمێ دە رۆژ ژ هەر تشتی پیرۆز ترە.
د گەل هەر خوەدایەکێئا ن شێرەکئا ن ژی هەسپەیئا نگۆ جانەگایەک هەیە. رەمزێن ل سەر جل بەرگێن هەسپان هاتنە چێکرن، هەشێ مرۆڤان رادوەستینە. ب هوستاییەک گەلەک خوورت هاتنە چێکرن.
ئاسور ل پێشیێ یە. پەیئا سوور Iشتار هەیە. Iشتار ل سەر کورسیەکێ رونشتیێ. حەر وها ل سەر کورسیێ ژی هن سەمبۆلێن زاریفئوو نازک هاتنە چێکرن کو خلامئوو خدامێن İشتار دەستنیشان دکە. د سەری دەئە م مێزە بکین.
- رۆژ- دهێ مانەیا رۆناهیئا نگۆ باوەریێ. جڤاکا وێ دەمێ دەردکەت بەرامبەری رۆژا پیرۆز دوا دکرنئوو گونەهێن خوە ل بەرامبەری رۆژێ پاقژ دکرن.
- شێر- حێز، قووەت، مێرانی. حەموو هەوıلدانا دەستهلاتداریێئە و بوو کو لەشکەرێن خوە ژ بۆ شەر مینا شێر زیرەک بکە.
- جانە گا- دهێ مانەیا چاندنیێ، خێرئوو بەرەکەتێ یە. ل گۆری باوەریا وێ دەمێ گا هەبوونەک پیرۆز یا خێرئوو بەرەکەتێ بوو. ژ بەر کو جۆتئوو کێل ب هێزا جانەگایان دهات پێشخستن. د وێ دەمێ دە ل کیژان مالێ جانەگا هەبوویا وەک وێ مالێ دە خێرئوو بەرەکەت هەبوویا قەبوول دکر.
- حەسپ- دهێ مانەیا شەر،ێرشئوو قەهرەمانیێ. حەسپ مالێ دەولەتێ یێ هەری سادق بوو. ژ بۆ شەرئوو جەنگێ پێویستیەک دیرۆکی بوو.
- خەلەک- یەکتیئوو یاسایا دەولەتێ. حەر چ قاس بنگەها قانونا نڤیسکی ژئا لیێ حاموراببیی ڤە هاتبە چێکرن ژی،بەرفرەک کرنئوو موکمکرنا وێ ژی ژئا لیێ دەستهلاتداریائا سوران ڤە هات دانین.
- خشت- دارێ دەولەتێ یێ زۆرێ دەستنیشان دکە. دەولەتائا سسوران ژی وەک هەموو دەولەتێن جیهانێ، İمپاراتۆرەک کۆلەدارکرنێ بوو. حەر تشت ب دارێ زۆرێ ل سەر کۆلەیان دهات فەرز کرن.
- کەفا گیا- د جیهانێ دە، جارا یەکەم دەڤەرا کو مرۆڤان دەست ب چاندنیێ کرنەئوو گەنıم پەیدا کرنە. خاکا مەزۆپۆتامیا یە. کەفا گیا ژی چاندنی،ئا فراندێری، خێرئوو بەرەکەتێ دەستنیشان دکە.
د بن تاسفیران رە کو چار دەڤەرێن جودا هاتنە چێکرن کانالەکئا ڤێ دەرباز کرنە کو رۆ هاتیە خەراکرن.
د تاسفیرێن کو نیڤەکێ هاتنە چێکرن دە، شکەفتەک هاتیە کولان کو 3 کورسی تێ دە نە. دەما مرۆڤ کورسیێ نیڤەکێ دە رودنەئوو مێزەیی دەرڤە دکە، تەنێ گرێ مالتا یێ د ناڤا دهۆکێ دە دبینە، دەما کورسیێ ملێ راستێ دە رودنە گەلیێ دهۆکێ دبینە. مالتا دەلیڤەیەک لەشکەری یائا سوریان بوو. ب زمانێئا سوری ژی مالیاتێ دهێ مانایا دەلیڤە.
حەر وها ل سەر کەڤرێ شکەفتێ، گەلەکئی شارەتێن دن هەنە، ژ بەر کو کەسێن نەزان خەراکرنە، مرۆڤ نکارە شرۆڤە بکا کا دهێ چ مانەیێ.
لێ مخابینئە ڤ دیرۆکا پیرۆز ژئا لیێ دزێن دیرۆکێ ڤە هاتنێ دزینئوو هن دەڤەر ژی ژئا لی مرۆڤێن نەزانئوو جاهەل ڤە، هاتنە خەراکرن.
دەڤەرەک ژی ژئا لیێ فرانسیان ڤە کەڤر هاتیە کولانئوو ژ خوە رە برنە. د هەمان دەمێ دە ل موزەخانەیا لەوورا یا پاریسێ دە یە. حن پەرچەیێن دن کو شکاندنەئوو دزینە دهێ گۆتن د موزەخانەیائی نگلستان یا ب ناڤێ موزەخانەیا بریتانیئوو هن ژ وان ژی د موزەخانەیائا لمانیا یا باژارێ بەرلین بەرگامایێ دە یە.
گرێ مالتایێ ب زمانێئا شووریئا نگۆ: مالیاتێ
گرێ مالتا ژی د دهۆکێ دە دەڤەرەک قەدیمە. مالیاتە ژی، ب زمانێئا شووری دهێ مانەیا ‘دەلڤە’ئا نگۆ ‘دەرگەهێ’ دەرباز بوونێ.
مالیاتە گرەک مەزن یا د ناڤا دهۆکێ دە یە کو خیمێن قەسرەکئە ساری یا لەشکەرێنئا شوری دهێ زانین. قەسر ژ بەر بێخوودانیێ هەرفیەئوو د ناڤئا خێ دە وندا بوویە. حەر وها دهێ گۆتن پشت کو کلدانیان دینێ مەسیهیان قەبوولکر ل سەر گرێ مالتا دێرەکئا ڤاکربوون. دەردۆرێن گرێ مالتا ژ بلی هن دیواران، دەوسا خرابەیەکێ ژی دیارناکە. تشتێ دیار دکە د بن گرئوو دەردۆرێ وێ دە گۆرستانەکئە .
گەلیێ دهۆکێ، کەفتا چارستوون
مەزۆپۆتامیایا ژۆرینئوو رێزەچیایێن زاگرۆسێ د بن دەستهلاتداریا دەولەتا حورریئوو میتانیان دە بوو. پشتی کو جارا 3-یێ. بز سالێن 900-ان دە دەولەتائا سوران هات سازکرن، شەرێ د ناڤبەرا دەولەتا میتانی، حورریئوو ئا سوران دە، بێ ناڤبەر بەردەوام کر. دەڤەرا هەری پر نێزی پایتەختائا سوران بووئوو راستیێرشان دهات کوردێن قۆنتارێ چیایێ زاگرۆسێئوو دەردۆرێن دەڤەرا دهۆکێ بوون.ئا سوران بەر ب هەرێما زاگرۆسێ ڤە چەند دەرگەهێن لەشکەری ژ خوە رەئا ڤاکر بوون. یێک ژ ڤان دەرگەرهان گەلیێ زاخۆبوو کو دکەڤە چیایێ بێخێرێ دن ژی گەلیێ دهۆکێ بوو.
میتانیان گەلیێ دهۆکێ ژ بۆ خوە کربوون نۆقتەیەک لەشکەر یا چاڤدێریێ.ئا شوریانئێ رشەکئا نین سەر گەلیێ دوهۆکێ کو د بن کۆنترۆلا لەشکەرێن میتانیان دە بوو. بز سالێن 700ئا ن دە د ناڤبەرا چیایێ سپیئوو چیایێ بێخێر دە ژی شەرەک دژوار چێدبە.ئا شوری د ڤی شەری دە وندا دکن. گەلیێ دهۆکێ کو دەڤەرەک ستراتەژیک بوو دیسا کەتە دەستێ میتانیا. د ناڤبەرا میتانیانئوو 3. کەیێئا شووریان تیگلاتپالازار دە پەیمانەک دهێ سازکرن. چیایێ سپی وەک سینۆرێ هەردو دەولەتان دهێ قەبوول کرن.ئا شووری مالیاتێ کو ل دهۆکێئی رۆ وەک تاخێ مالتا دهێ زانین، کرن بارەگەها خوە یا لەشکەری.
میتانیان ژی گەلیێ دهۆکێ ژ خوەئە کرن بارەگەها لەشکەری کو دهێ مانەیا دو مست. یانی هەر کاروانێ کو دەرباز دبوو دو-حۆکێن دەخلئوو دانی وەک باج ب زمانەک دن گومرک ژێ دستەندن.
گەلیێ دهۆکێ، ژبۆ کوردێن میتانی هەم دەرگەهەک ستراتەژیک بوو، هەم ژی ببوو وارەگەها کاروانان کو بازرگان دەربازی ناڤ گوندێن کوردێن میتانیئوو گوندێنئا شووریان دبوون.
سەمبۆلێن کو د گەلیێ دهۆکێ دەردۆرا چارستوونێ دە هاتنە پەیدا کرن، گەلەک بالکێشن.ئە ڤئی شارەتەنە خوەدایێ تەمەن، حەیڤێئۆ تتئۆ، یێ رۆژێ مئیترئا، Iشتئار حەر وها یێئە سمانان، خێر-بەرەکەتێ حئەپئائوو خوەدایێ حەوای، بروسکان، جانەگایانئوو چیان تئەشئوپئوو گەلەک سەمبۆلێن فەلسەفەیا زەردەشتیئوو ئا سوریان ل سەر کەڤران هاتنە نەخشکرن کو د هەمان دەمێ دە، نەمانە. حەر وها ژ هن شارەتان دیارە کو گەلیێ دهۆکێ د ناڤبەرا دەستهلاتداریائا سورانئوو میتانیان دە دەست گۆهارتنە. شۆپێن فەلسەفەیا زەردەشتیانئوو مەجوسیان د چارستوونێ هاتنە دیارن. ل گۆری باوەریا زەردەشتیان، دەما کو مرۆڤەک دمرە روهێ وی دچە جەم خوەدێیتەالا، لاشێوی ژی ژ بۆ کو گونەهێن وی وەرنئە فوکرنئوو فەیدە ژ لاشێوی رە وەرە دیتن ل سەر کەڤرەک بلند ب جیه دکن کو تەیرووتەوال، بالندە بخووون. ل گۆری فەلسەفەیا زەردەشتشیان نابە کو لاشێ مرۆڤان یێ بێ روه بکەڤە ناڤائە ردیئوو ئە ردێ پیرۆز وەرە قرێژ کرن. حەر وها مرۆڤ پەرچەیەک خوەزایێ یەئوو پێویستە وەک خەلات دیسا دیاری زندەیێن سروشتێ بهێ کرن. ژ بۆ ڤێ یەکێ چارستوون وەک پەرەستگەهەکێ ژی د سەردەما متانیانئوو ناریان دە بکارئا نینە. حن کەڤر هاتنە کولان کو هینێ نایێ فێم کرن کا سەدەمێن چێکرنا وان چ بوو. دبە کو ل هەمان دەڤەرێ قەسرەک هەبوویە. دبە کو پەرەستگەهەک بەئا نگۆ بجیهبوونا لەشکەرێنئی مپەراتۆران بە. حن نۆقتە هەنە کو دیارە جیهێ هەرەسیێئوو نۆبەداریێ یە. د ناڤ ڤێ خەرابەیا دیرۆکی دە زیندانەک ژی هەیە کو چار مەت رە د بنئە ردێ دە ژ کەڤری چێکرنە.ئە ڤ زیندان دەستنیشان دکە کو گەلیێ دهۆکێ نۆقتەیەک لەشکەری یا گومروکێ بوو. حەر وها تونەلا کو هاتیە چێکرن باشوورئوو باکور دخە بن کۆنترۆلا خوە. حەم باکور هەم ژی باشور رێیا د گەلی دە دچە دبینە. حەر وهائا لیەک تونێلێئا نگۆ قەنتەرێ وەک جهەک لەشکەریئا لیە باکور ژی وەکە جهئوو وارێن دەستهلاتیە دهێ تەخمینکرن. شکەفتا چارستوون دەریێ بچووک بوو. لێ هاتیێ شکاندنئوو فەرەه کرن. دیمەنئوو سەمبۆلێن ل سەر کەڤیر هات بوون چێکرن د هەمان دەمێ دە خەرا بوونەئوو مرۆڤ نکارە ب گشتی شیرۆڤە بکە.
شکەفتا چارستوون مرئوو پیرێن بەریا هەزاران سالان وەک مەجلس بکارئا نینە. گەلەک İشارەت هەنە کوئە ڤ شکەفت مەجلسا دەستهلاتداران بوو. د ناڤ شکەفتێ دە چارستوون هاتنە چێکرن. ل گۆری چیرۆکێن گەلێ دهۆکێ، میرێن کوردان د ناڤا ڤان چار ستوونان دە دسەکنیئوو ب نوونەرێن خوە رە جڤین چێدکرن. نوونەرێن میر ژی ل سەر کورسیێن کو دەردۆرا شکەفتێ دە هات بوون چێکرن رودنشتن. د سەردەما نایریان دە وەک مەجلسا خانەدانا داسنیان ژی هاتیە بکارئا نین.
ئەگەر ل سەر ڤێ دەڤەرا دیرۆکی لێکۆلین وەرن کرن دبە کو هنئی شارەتێنئۆ لێ مەجوسیان ژی وەرن پەیدا کرن. مەجوسیان ژی کو باوەریائا سوریان بوو مریێن خوە دشەوتاندن، خوەلیا لاشێ وان دکرن جەرێن مەزن دەئوو بناخ دکرن. لێ سەمبۆلێن ل سەر کەڤران هاتنە چێکرن دیار دکن کو چارستوون هن جاران کەتیە دەستێئا سوریانئوو هن جاران ژی د دەستێ کوردان دە مایە. ژ بەر کو هن شارەت هەنە یێنئا سوریانن هنئی شارەت ژی یێن کوردانن.
ل دهۆکێ، هەتا سەدسالا داویێ ژی مووسەوی هەبوون
دەستهلاتداریائا شوریان، بز سالێن 1260-ێ دە بەرفرەه دبەئوو شەر،ئێ رشێن خوە ل سەر دەولەتێن دەردۆرێ زێدە دکەئوو سنوورێن خوە هەتا وەلاتێ کەنان هەتا ناڤینا باکورێ کوردستانێ بەرفرەه دکە. جهویان ژی، ژ وەلاتێ کەنان کۆچبەری هەرێما کوردستانێ دکن. جوهویێن ژ بۆ خوە خەتەر ددیتن، هن ژ وان دەڤەرا دهۆکئە بن چیایێ سپیئوو قۆنتارێ چیایێن زاگرۆسێ جیهئوو وار دکە.
د هەمان سالان دەئا شووریانئێ رشێن خوە ل سەر میتانیانئوو حوریان ژی بەردەوام کرن. حەرێما زاگرۆسێئوو باکورێ کوردستانێ ب گشتی بز 704-ێ دە خستن بن دەستهلاتداریا خوە. وەلاتێ جهویان کو ژئا لیێئا شوریان ڤە هاتبوو داگرکرن، جهویێن دیل گرت بوون مەنتەقەیا حەکارئوو بەهدینان ب جیه کرن. پشتی کو Iمپ. مدیا هاتئا ڤاکرنئوو داوی ل دەستهلاتداریا نینۆڤائا نی هن جهویێن دەردۆرا دهۆکێ ڤەگەریان سەر گوندئوو وارێن خوە.
ئیمپەراتۆریا مەد کو پایتەختا وێ حەمەدان بوو بز د سالێن 612ێ دە هاتئا ڤاکرن. سازومانکارێئی مپەراتۆریا مەد کیاکسار، د هەمان سالێ دەئێ رش بر سەر پایتەخت نینەوائوو داوی ل دەستهلاتداریائا سورانئا نی. د هەمان شەران دە جهویێن مەنتەقێ ژیئا لیکاری دان مەدان. شەرێ هەری دژوار ژی، ل دەشتا بن چیایێ سپی کو دهۆکئا ئی رۆ یەئوو دەشتا مووسلێ پێک هات. ل گۆری گۆتنان گرێ مالتەیا دهۆکێ ل سەر کوشتنا ب دەهان هەزاران زەردەشتیان هاتیەئا ڤاکرنئوو ل سەر کوشتنا ب دەهان هەزارانئا شوریان ژی خەرا بوو یە. قەلەیا مالیاتە ژی، دئە نجاما شەرێ د ناڤبەرا کیاکسارئوو ئا سوران دە داوی لێ هاتی یە.
د تابلەتەک دیرۆکی کو ل مەنتەقەیا بەهدینان هاتیە دتن دە، کیاکسار بانگ ل جهویان دکە وها دبێژە:
- ‘‘حوون نهائا زادن، فەرقا وەئوو گەلێ مە نینە،ئە گەر هوون بخوەزن هەرن وەلاتێ خوە،ئە گەر نەخوەزن ژی هوون دکارن ل سەر ڤێ خاکێ بئا وایەکەئا زاد بژین’’
حن جوهی ڤەگەریان وەلاتێ خوەئوو هنەک ژی هەتا سەدسالا 19 د کوردستانێ دە مان.
گەلیێ دهۆکێ بز نێزی سەد سالان د دەستێ دەستهلاتداریا کوردێن میدیا دە مائوو زەردەشتیانئە ڤ دەڤەر وەک دەڤەرەک پەرەستگەه ب زمانەک دن زیگۆرات بووخوە بکارئا نین.ئی مپەراتۆریا مەد کو پشت سەد سالان تێک چوو،ئە دی هەرێما کوردستان ب گشت کەتە بن دەستێ دەستهلاتیا هەڤپار یا کوردئوو ساسانیان پەی ڤێ دەستهلاتداریێ، حەلەن-گرەکان دەمەکێ دەستهلاتداریا خوە ل هەرێمێ دۆماندی یە. پەیرا دەمەک درێژ کوردستان دکەڤە بندەستێ دەستهلاتداریائە بباسیان،ئە یووبیانئوو ترکێنئۆ سمانی. سەردەما هەری پر کورد راستی زۆردەستیێ هاتنەئوو تەڤکوژیان رە دەرباز بوونە سەردەما پز 1516-ێ دە یە. د ڤێ سەردەمێ دە پاشایێ ترکان بیکل مەهمەت کەتە مووسلێئوو دەردۆرا دهۆکێئوو فەرمانا گەلێ کوردئوو ئا سوریانئا نی. ب هەزاران کورد د قەتلیامێ رە دەرباز کرن. حەر وها، هەمئا سوری هەم ژی کورد ڤێ سەردەما ترکێنئۆ سمانی وەک سەردەما رەشئوو تاری ب ناڤ دکن.
(ئەن نوڤیسێن ڤێ مالپەرا دوهۆکێ دە: ژ پەرتوکا دەننیس دارگول یا ب ناڤێ بستانێن زەرین هاتنە وەرگرزن)
سەردەما گەهشتنائی سلامێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]د سالا 641'ێ زایینی دە،ئا یینێ مسلمانان گەهشتە دهۆکێ. د سالا 1236 زئێ دە، دهۆک بنگەهێ میرگەها داسنیا بوو. د سالا 940ئێ هجری(1533 زایینی) دە، دهۆک کەتە ژێر دەسەلاتا میرگەها بادینان، کو میرێ وێ حەسەن بەگێ کورێ سەیفەدینی بوو. د سالا 1842 ز دە، کەتە ژێر دەسەلا باژارێ مووسلێ. سالا 1873 ز، بۆ قایمەقامیئوو سالا 1969 ز ژی، بۆ پارێزگەه.
دهۆک ل سەردەمێ ناڤین
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]لێ هەر چ قاس دەڤەرێن کوردان کەتبنە بن دەستێ بیانیان ژی ت جاران ژ بەر شەرتئوو مەرجێن وێ یێن جۆگرافیک نکارینە بخن بن کۆنترۆلا خوە. حەر تم میرئوو پیرێن کوردان ل سەر خاکا خوە خوەدیێ گۆتنێ بوونە.
میرێ دهۆکێ یێ ب ناڤێئا خ شیندۆ، گەلیێ دهۆکێ ژ بۆئە میراتا کوردان یائا مێدیێ کو سەرۆکێ وێ نۆیزی بوو د سالێن پز 600-ێ دە وەک دەرگەهێ باج ستەندنێ بکارئا نی.
دهۆکئوو دەردۆرا وێ ژی گرێداییئە مراتا بەهدنان بوو کو ناڤەندئا مێدیێ بوو. پز 940-ێ دەئە میراتا بەهدینان ژئا لیێ حەسەن بەگ کورێئە میر سەیفۆ ڤە هات رێڤە برن. قوباد بەگ کورێ سلتان حسۆنن پز 981-ێ دە حەسەن بەگێ دکوژەئوو دەستهلاتداریائە میراتا بەهدینان رێڤە دبە. گەلیێ دهۆکێئوو گوندێن دەردۆرێ د سالا 1290-ێ پز دە، ژ دەستێئە میراتێن کوردان دەرەدکەڤەئوو ل سەر باژارێ مووسلێ ڤە دهێ گرێدان.
سەدسالا 19 -ێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ژ سالا 1290ێ هەتا 1822-ێ سەر مووسلێ ڤە، هات گرێدان. ژ سالا 1825-ێ هەتا 1873-ێ دیسا ل سەرئە میراتا کوردان یائا مێدیێ ڤە هات گرێدان. İنگلز د سالا 1873-ێ دە، Iراق داگرکرنئوو هاتن کوردستانێ. دهۆک ژی وەک گوندەکی ل سەر مووسلێ ڤە گرێدان. نوونەرەک خوە یێ ب ناڤێ کەمبەلان کوئە سلێ خوەئا مەریکی بوو ل دهۆکێ ب جیه کرن. ل دهۆکا کەڤن قەسرەک دو تەبەق ژ خوە رەئا ڤاکر. پشت کو کەمبەلان هات کوشتن، قەسرا وی دەمەک درێژ وەک نەخوەشخانە هات بکارانینئوو پەی نەخوەشخانێئە ڤ قەسر وەک پۆستەخانە هات بکارانین.
(نIڤئیسئێن ڤئێ مئالپئەرئی ژI پئەرتئوکئا دئەننئیس دئارگئول (بIستئانئێن زئێرئین) حئاتIیئە وئەرگIرتIن...)
شوونوارێن کەڤن ل دهۆکێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- کەلەها دهۆکێ: دئە نجاما ڤەکۆلنان دە، ج کەلە د ناڤا باژار دە، ننە. بەس د ناڤا باژار دە،شونووارەک بازارە دەرکەفتیە. یان جەند دکان. لێ کەلەها دهۆکێ کەلەیا زەهفەرانێ یە.ئە ڤ پێزانن د پرتووکا گەرۆکێ ترک ئەولیا چەلەبی دە هەیە.ئە ولیا چەلەبی د سالێن 1625ئێ ، دەڤەرا دهۆکێ گەریایەئوو گەلەک پێزاننێن گرنگ ددە جڤاکێ (دەننس دارگول)
- شکەفتا چارستوون: دکەڤە پشتا چیایێ سپیئوو رۆژهەلاتا گەلیێ دهۆکێئوو ل جهەکێئا سێ یە. بەری مرۆڤ بگەهە جهێ پەرێسگەهێ د ناڤ شکەفتێ دە، وێنێن پێنج خودایێن بەرێ ل سەر کەڤران چێکرینە،ئە و ژی (سین، خودایێ هەیڤێ، ئۆتۆ، خودایێ رۆژێئوو یێن میترا، Iشتارئوو زروان) بوونە. د سەردەمێ دەسەلاتائا وسکانیا (147 - 226 ب.ز) دە هەبوویە.
- گرێ مالتایێ (ملسایا) گرەکێ مەزنئوو بلندئە ، ل نێزیکی دهۆکێ یەئوو شوونوارێنئا شووریان (900 ب.ز) لێ هەنە.
- شکەفتا حەلامەتا دکەڤە کونتارا چیایێ شندۆخا. د سەردەمێ شاهێئا شووریان، سانهاریبی دە (704 - 681 ب.ز) هەبوویەئوو گەلەک شوونوارئوو وێنێن خودایێن کەڤن ژی، تێ دە هەنە.[2]
قەسرا کەمبەرلان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]د دەستپێکا 1. شەرێ جیهانێ دە، İنگلزان نونەرەک خوە یێ ب ناڤێئە همەدئا زاوی شاندن دهۆکێ. پەیرا نوونەرەک سیاسی یێ ب ناڤێ ‘‘ سیر لینە’’شاند دهۆکێ.ئە ڤ نوونەر هەتا حکوومەتا Iراقێ هاتئا ڤاکرن ل دهۆکێ ما. پشت کو حکوومەت هاتئا ڤاکرن، د سالا 1922ێ دە فەتتاهبەگێ کورد وەک بەرپرسیارێ یەکەم یێ دهۆکێ هات وەزیفەدار کرن. پشتی هەمان سالان دهۆک وەک باژارۆکەک بچوک مەزن بوو. گوندێن دەردۆرێ ژی دهۆک ژ بۆ خوە وەک ناڤەندەک بازرگانیێ هلبژارتن. جهویێن دهۆکێ ژی پشتی کو دەولەتائی سراێلێ هات سازکرن ڤەگەریانئی سراێلێئوو هن ژ وان ژی ژ بەر زۆردەستیا دەستهلاتداریائە رەبان کۆچی دەڤەرێن دن کرن.
دەستهلاتداریائە رەبان ژی وەک هەموو کوردستانێ ب دەهان سالان هەولداکو کوردئوو ئا سوریێن دهۆکێ ژی بکنئە رەب.ئە ڤ یەک بو سەدەم کو شۆرەشا İلۆنێ بێتە دەستپێکرن. شۆرەشا İلۆنێ کو ژ سالێن 1960-ێ هەتا 1975-ێ بەردەوام کر تەسرەک مەزن یا کوردەواریێ ل سەر گەلێ دهۆکێ کر. د سالا 1969ئا ن دە، دهۆک وەک باژارەک ناڤەندی یێ بەهدینان هات قەبوول کرن. پشتی ڤان سالان زۆردەستیا بەهسیان زێدە بووئوو خوەستن کو دهۆکێ بکنئە رەب. حەموو گوندئوو باژارۆکێن کو ژئا لیێ دەستهلاتداریا دکداتۆریێ ڤە هات بوون خەراکرنئوو شەوتاندن، کۆچی باژارێ دهۆکێ کرن. پشت سالێن 1975-ێئوو ڤر دە باژارێ دهۆکێ مەزن بووئوو بوو قەستا هەر کوردەک وەلاتپارێز کو راستی زۆردەستیا دەستهلاتیا رەژیما بەخدایێ هات بوون.
دێرێن خرستنیان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]باژارێ دهۆکێ یەک ژ وان باژارا نە کو سووریانی ، کوردێنئە زدی، کوردێن مسلمانئوو جوهی،ئە رمەن ب هەڤرە ب هەزاران سالان وەک برا ژیانە. داگرکەریێ هەر چ قاس د ناڤبەرا گەلێن مە دە خوەستبنە خەرابیێ چەبکن ژی، لێ دیسا زانینا کو پێکڤە د ناڤئا شتیئوو وەکهەڤیێ دە بژین.
ب سالان دەولەتێن داگرکەرئی نگلیزان مەسیهی، ل هەمبەر کوردان بکارانین، ترکان کورد ل هەمبەری مەسهیانئوو جهویان بکارئا نین،ئە رەبان ژی نیژادپەرەستیا خوە ل سەر هەموو گەلێن مە فەرز دکرن.
لێئە نجام هەموو ملەتێ مە راستی مالوێرانیێ هات. کۆچبەر بوو دەربەدەر بوو. پشت سەرهلدانا سالا 1991-ێ دە گەلێ دهۆکێئە دی وەک هەموو گەلێ باشورێ کوردستانێ داوی زۆردەستیا بەهسیێن نیژادپەرەستئی نات.
ل باژارێ دهۆکێئە دی کوردێن مسلمان، کوردێنئە زدی، مەسه دینئوو مەسەبێن جودا دکارین خوە فادە بکنئوو خوەدی نرخێن خوە یێن پیرۆز دەرکەڤین.
دهۆک بوویە باژارەک دەولەمەند یا چاندێن جودا... دەولەمەندیا باژارێ دهۆکێ، دەولەمەندیا کوردستانە. دەولەمەندیا کوردستانئا زادیائا سور، کەلدانی،ئە زدی،ئە رمەنئوو هەموو گەلێن مە نە.
پارێزگارێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ناڤدارێن باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- بەکر بەگێئە رزی
- مەلە یەهیایێ مزووری
- ئەبدولکەریم فندی (نڤیسکار، رەوشەنبیری)
- پشتەڤان دۆستکی (سیاسەتمەدار)
- سهەروان حازم(7ازم)مزور یارزان
- کاروان کامل (سترانبەژ)
- بلندئی براهیم (سترانبەژ)
- کوردڤینئە یووب ، دەرهێنەرئوو سەناریستا کورد
- ئیسمال جۆما (سترانبەژ)
- ژەگرئا بدلرەهمان رەکان ( لیستکڤانێ سینەمایی)
- ئارام راسهد بەروار (سیاسەتمەدار)
- ئارات راسهد بەروار (یارزان)
- لاوەکئا زادئا دەلئا بانئا خا (راهەنەر)
- جهرا کوجهەر
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ کدپ.نفۆ (10 هەزیران 2014). "تەمەر رەمەزان: مەترسی ل سەر دهۆکێ نینە.. 3 کامپ دێ بۆئا وارەیێن مووسلێ بێنەئا ڤاکرن". خەبات نەوسپاپەر.[گرێدان دامی مریە]
- ^ کۆپیکرنائا رشیڤێ، ژ ۆریژینالێ د 17 گولان 2011 دە هاتئا رشیڤکرن، رۆژا گهشتنێ 19ئا دار 2009
{{جتاتۆن}}: جس1 مانت:ئا رجهڤەد جۆپیئا س تتلە (لینک)
چاڤکانییێن دن
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- دەننس دارگول، "بستانێ زێرین"
- نەخشەیا پێشکەتنا مرۆڤاهیێ یا زانکۆیا سجهکاگۆ
- ئانابرتانیکا İنتەرناسیۆنال
- موزەخانەیا بریتانی
- وەلتئا نسجهلۆپەدا
- وکئا نسجکلۆپەدا-مەسۆپۆتامیا
- دوهۆکئا لبوم-ش کۆچەر
- مالپەرا İنت. یائا سوریان
- مالپەرا Iراک-دوهۆک
- مەزۆپۆتامیا ماپ
- یورتئا نسکلۆپەدا
گرێدانێن دەرڤە
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ووو.کرسۆ.نەت گرێدانائا رشیڤێ 2011-07-23 ل سەر وایباجک ماجهنە
نەخشەیا حەرێما کوردستانێ | |
|---|---|
| باژار |  | |
|---|---|---|
گوندێن دهۆکێئوو مانگێشێ | ئالەکینە (ئالاکنا) · بابوخکێ (بابوکهکە) · باجلە (باژلا) · بالەکا (بالاکا) · بانەسورا (باناسورا) · باتترشێ (باتترسهە) · بێسفکێ ژۆری (بەسفکە زهۆر) · بێسفکێ ژێری (بەسفکە زهەر) · بێشینکێ (بەسهنکە) · بندە (بندا) · برۆهەجرا (برۆهاژرا) · چەمترێ (جهامترە) · چران (جهران) · دەرگەلا شێخان (دارگالا سهەکهان) · دێرکێ (دەرکە) · دێرگژنیکێ (دەرگزهنکە) · دۆلیا · ئەلەندێ (ئالاندە) · ئەلکووشکێ (ئالکویسهکە) · ئەردا (ئاردا) · ئەشانکێ (ئاسهانکە) · گەلنازکێ (گالنازکە) · گربەرازکێ (گربارازکە) · گوندکێ (گوندکە) · گوندکۆسە (گوندککۆسا) · حوجاڤا (حوژاڤا) · کەمەکا (کاماکا) · کەربلێ (کاربلە) · کۆڤلێ (کۆڤلە) · کورێمێ (کورەمە) · مەجەلمەختێ (ماژالماکهتە) · ناڤئا شکا (ناڤئا سهکا) · ناڤشکێ (ناڤسهکە) · ئۆرمانە (ئۆرمانا) · راسلەینێ ژۆری (راسلاینە زهۆر) · راسلەینێ ژێری (راسلاینە زهەر) · سەراڤکێ (ساراڤکە) · شاوریکێ (سهاورکە) · تلاکرۆ · زێوکائە بویی (زەوکائا بوی) · زێوکا کەندالا (زەوکا کەنداللا) · زرهەوا (زرهاوا) · زڤنکێ (زڤنکە) · زیناڤا (زناڤا) · زۆراڤا خارێ (زۆراڤا کهارە) | |
| نەتەوەیی | |
|---|---|
| یێن دن | |
