Африка

А́фрика — Джерле арасы эмда Къызыл тенгизден къыбылада, Атлантика океандан кюнчыгъышда, эмда Индий океандан кюнбатышда джерлешген континентди. Уллулугъу бла Евразиядан сора экинчиди. Африка континент бла къатындагъы айрымканла дунияны бёлегин къурайдыла. Африканы джерджюзю ёлчеми 30 065 000 км², неда къургъакъ джерни 20,3 %, айрымканлары бла уа бирге 30,2 миллион км² чакълы бир, алай бал Джер джюзюню майданыны 6 % эмда къургъакъны 20,4 % алады. Африканы территориясында 53 кърал, 4 танылмагъан кърал эмда 5 бойсуннган территория (айрымканлада) барды.

Африканы адам саны 1 миллиард адамды.

Африка адам улуну къуралгъан джерине саналады: былайда табылгъанды эм эски адам ызла — гоминидле.

Африка континентни экватор ортасы бла ётеди. Ичинде кёб тюрлю климат бёлге барды, бу дунияда шимал орта климатдан къыбыла орта климатха дери созулгъан джангыз континентди. Хаман тюшген джауумну дыккылыгъы эмда сугъарыуну сылтауундан океан джагъаланы тышында климатны регуляциясы эсленмейди.

Африканы маданият, политика, экономика, социал проблемаларыны тинтиу бла африканистика кюрешеди.

Аллындан «афри» деген сёз бла буруннгу Карфагенде джашагъанла, шахарларында узакъ болмай джашагъан адамлагъа айтхандыла. Бу сёзню асламысы бла финикий тилде afar сёзде «букъу» магъананы джюрютгенди деген оюмгъа келедиле. Карфагенни римлиле бойсундургъандан сора бу провинциягъа Африка ат атагъандыла. Кечирек Африка деб бу континентни бютеу белгили регоинларына айтхандыла, артдан а уа бютеу регионнгада джайылгъанды бу ат. Башха теориягъа кёре уа «афри» халкъны аты берберча ifri, «дорбун» деген сёзден келгенди, дорбунда джашагъан адамланы белгилегенди. Артдан былайда къуралгъан муслиман провинция Ифрикия кесини атында бу тамырны сакълайды.

Тарихчи эмда археолог Ефремовгъа кёре «Африка» сёз, бурунгу Та-Кем тилден къуралгъанды. «Афрос» — кёмюклю джурт. Континентни джагъаларында талай тюрлю тенгиз агъымны бир бирлерине къатышыб кёмюк болгъанын эсге алгъанды автор.

Бу топонимни къуралгъанына башха версиялада бардыла

• I ёмюрню чууут тарихчиси Иосиф Флавий, туудукълары Ливияда орналгъан Ибрахимни джашы Эферни атындан келеди деген оюмда болгъанды
• Латин сёз «кюнлю» магъананы джюрютген aprica сёз Исидор Севильячыны «Тамалларында» сагъынылады, том XIV, юлюш 5.2 VI ёмюр.
• «Сууукъсуз» магъананы тутхан грек αφρίκη сёзден къуралгъан теорияны, тарихчи Лев Африканский теджегенди. Ол сагъыш этгеннге кёре «сууукъ» магъананы тутхан сёз φρίκη огъайлаучу α- префикс салынса, сууукълукъ болмагъан джурт магъанагъ келеди.

Африка адамны джаратылгъан джерине саналады. Былайда Homo къауумну келечилерини сюеклери табылгъанды. Бу къауумну сегиз тюрлюсюнден къуру бири сау къалгъанды — адам акъыллы, сора 100 000 джыл чакълы бирни мындан алгъа Африканы территориясында джерлеше башлагъанды. Африкадан а уа адамла Азиягъа кёчгендиле (60 000—40 000 джыл мындан алгъа), андан Европагъа (40 000 джыл), Австралиягъа эм Америкагъа (35 000—15 000 джыл).

Бурун заманладан къалгъан археологиялыкъ табыула Африкада бизни эрагъа дери 13 мингджыллыкъда будайны ёсдюргенлерине шагъатлыкъ этеди. Малчылыкъ Сахарада бизни эрагъа дери 7500 джылда башланнганды. Нилни джагъасында къуралгъан эл мюлк система уа бизни эрагъа дери 6 мингджыллыкъда башланнганды.

Алгъын беримли территория болгъан Сахарада, уучуланы эмда чабакъчыланы къауумлары джашагъандыла. Аннга археология табыула шагъатлыкъ этедиле. Бютеулей Сахарада кёб санда, бизни эрагъа дери 6 мингджыллыкъдан башлаб бизни эраны VII ёмюрюне дери этилген петроглифле бла къая суратла табыладыла.

Лингвистика билгилеге кёре банту тилледе сёлешген халкъла къыбыла-кюнбатышдагъы койсан халкъланы (сёз юсюн, коса бла зулу) къыстаб, аланы орунларына джерлешгендиле. Бантуланы джерлешимледе будай культураланы ёсдюргендиле.

Ууакъ этник къауумла, сёз ючюн бушменле, примитв джашауну бардырадыла, уучулукъ бла, джыйыучулукъ бла кюрешедиле.

Б. э. д. 6-чы–5–чи мингджыллыкъларында Нилни ёзенинде джерчилик маданиятла къураладыла (Тасий маданият, Файюм, Меримде), аланы тамалында эм эски африкан цивилизация — Бурунгу Мисир къуралады. Андан къыбылагъа Нилде, керма-кушит цивилизация къуралгъанды, бизни эраны 2-чи мингджыллыгъында нубий цивилизация келеди аны орнуна (Напата). Аны ызындан алайда талай кърал къуралады (Алоа, Мукурра, Набатей патчахлыкъ э. б.), ала барысыда Эфиопия, копт Мисир бла Византиягъа байламлы болгъандыла. Эфиоп тауланы шималында, къыбыла араб Сабей патчахлыкъны эткиси бла V ёмюрде, Къыбыла Арабиядан келгенле бла эфиоп цивилизация къуралады. Ол цивилизациягъа бойсунуб Эфиоп патчахлыкъ (V ёмюр б. э. д.) бла Аксум пачтахлыкъ (II—XI ёмюрлери б. э.). Бу къралланы тамалында христиан Эфиопия (XII—XV ёмюр) къуралгъанды. Бу цивилизацияны айрыманлары малчылыкъ бла кюрешген ливий къауумла бла, эмда кушит, нилот халкъланы ата-бабалары бла къуршоуланнгандыла.

Атчылыкъны (бизни эраны аллындан, дагъыда тюечиликни) эмда оазис джерчиликни тамалында Сахарада шахар цивилизацияла къураладыла (Телги, Дебрис, Гарама шахарла), ливий джазма къуралады. Джерле арасы тенгизни джагъасында бизни эрагъа дери II ёмюрге финикия — карфаген цивилизация къуралады.

Сахарадан къыбылада бизни эрагъа дери 1-чи мингджыллыкъда темирни металлургиясы джайылады. Ол джашагъа джерлени кенгериуюне себеб болады.

Шимал Африканы араблалыла бла бойсундурулгъанындан сора (VII ёмюр), араблыла Тропика Африка бла къалгъан дунияны арасында джангыз ортакъ болгъандыла. Индий океандада араб флот бийлик этгенди. Кюнбатыш эмда Ара Суданны маданиятлары бирикген кюнбатыш африка цивлизациягъа джыйылгъандыла. 2-чи мингджыллыкъда бу зона Бурунгу Мали кибик муслиман империялагъа джыйылгъанды.

Судан цивилизацияладан къыбылагъа 1-чи мингджыллыкъда йоруба бла бини цивилизацияланы бешиги болгъан Ифе протоцивлизация джаратылады. Андан кюнбатышда 2-чи мингджыллыкъда ашантий протоцивлизация къуралады. Ара Африкада XV—XIX ёё. аз–аз джангы кърал къуралышла чыгъадыла — Буганда, Руанда, Бурунди д.б.

Кюнчыгъыш Африкада X ёмюрден башлаб суахили муслиман цивилизация айныб башлайды (кърал-шахарла Килва, Пате, Момбаса, Ламу, Малинди, Софала э.б., Занзибар султанат), Къыбыла-кюнчыгъыш Африкада — зимбабве (Зимбабве, Мономотапа) протоцивилизация (X—XIX ёмюрле), Мадагаскарда къралкъурау процесс XIX ёмюрню ахырында, айрымканны ууакъ къраллыкъларын XV ёмюрде къуралгъан Имеринагъа къошулуу бла бошалгъанды.

Африкадагъа цивилизацияла бла протоцивлизацияланы асламысы XV-XVI ёмюрледе джашнагъанды, алай XVI ёмюрню ахырында, европачыланы континентге кириулери бла, къул сатыуну башланыуу бла, ахырына келедиле. Марокко тышында бютеу Шимал Африка XVII ёмюрню аллына Осман империяны къолуна тюшеди. 1880 джыл Африканы европа къралланы араларында юлешиниуу бла колониялыкъ кёзюу башланады. Бу кёзюуде африкан халкъла зорлукъ индрустиал цивилизациягъа келликдиле.

Африканы биринчи колонизациясы XV-XVI ёмюрледе, Реконкистадан сора испанлыла бла португаллыланы Афирка джерлеге кёз салыуу бла башланады. XV ёмюрню ахырына португаллыла Африканы кюнбатыш джагъаларын контроль тюбюнде тутадыла, XVI ёмюрде къул сатыу башлайдыла. Аланы ызындан Африкагъа башха кюнбатыш европа къраллада чабышадыла: голландлыла, французла, ингилизлиле.

Занзибар бла къул сатыу-алыу акъыртын-акъыртын Кюнчыгъыш Африканы колонизациясына келтиргенди; Мароккону Сахелни къолгъа алыргъа излеми болалмагъанды.

XIX ёмюрню экинчи джарымында, артыкъсызда бек 1885 джылдан сора, Африканы колонизациясыны процесси къызыуланнганды, бютеулей континент (эркин джангыз Эфиопия бла Либерия къалгъандыла) 1900 джылгъа Уллу Британияны, Францияны, Германияны, Бельгияны, Италияны, Испанияны эмда Португалияны арасында юлешиниб бошагъанды.

Биринчи дуния къазауатдан сора Германия африкан колонияларын сыйыртханды. Миллетлени Лигасыны мандаты бла ала башха колониялы къраллагъа берилгендиле.

Экинчи дуния къазауатдан сора Африканы деколонизациясы къызыулашады. Африканы джылы аталгъан, эм кеб кърал азат этилген джыл 1960 джыл саналады. Ол джыл 13 кърал эркин болгъандыла.

Колонизацияны заманында колонияланы чеклери этник чеклеге келишмегени эмда эркин болгъан къралла асламысы колонияланы чеклеринде къалыуу, африкан джамагъатны демократиягъа хазыр болмагъаны себебли африкан къралланы кёбюсюнде граждан къазаутла башланадыла. Кёб къралда властха диктаторла келедиле. Ол себебден джангы къуралгъан къраллада адам хакълагъа бюсюреусюзлюк, бюрократия, тоталитаризм джашнайды, олда экономиканы кризисине, уллайыб баргъа джарлылыкъгъа чурум болады.

Бусагъатда европа къралланы контролларыны тюбюнде бу территорияла къалгъандыла:

• Мароккода Испанияны анклавлары — Сеута бла Мелилья, Канар айрымканла (Испания),
• Сыйлы Еленаны, Вознесения, Тристан-да-Кунья айрымканла бла Чагос архипелаг (Уллу Британия),
• Реюньон, Эпарсе бла Майотта айрымканла (Францияны),
• Мадейра (Португалия).

Африкан къралланы эркинлик алгъан кёзюуде аланы кёбюсю атларын тюрлендиргендиле, бу тюрлениуню чурумлары тюрлю-тюрлю болгъандыла - сецессияла, бирлешиниуле, режимни ауушунуулары неда къралны суверенитетге ие болуу. Африкан атланы (кърал атланы, адам атланы) африкан болгъанын кёргюзюр ючюн африканизация дейдиле.

Территориясыны асламы тюзледиле, шимал-кюнбатышда Атлас таула бардыла, Сахарада — Ахаггар бла Тибести. Кюнчыгъышда — Эфиоп таула, андан къыбылада континентни эм мийик нохтасы — Килиманджаро вулкан (5895 м). Къыбылада Кап эмда Дракон таула орналыбдыла. Эм алаша нохтасы (-157 м.) Джибутиде Ассаль атлы тузлу кёлдю.

Африка кесини бай налмаз (КъАР, Зимбабве) эмда (КъАР, Гана, Конго Республика). нефтни Алжирде; бокситлени Гвинея бла Ганада чыгъарадыла. фосфорит, марганец, темир эмда къоргъашин магъаданланы къайнакълары Афирканы шимал тенгиз джагъасыны зонасындады.

Дунияны узунлугъу бла экинчи сууу Нил Африкадады. Башха уллу суулары - Нигер кюнбатышда, Конгоара Африкада эмда Замбези, Лимпопо бла Оранж къыбылада.

Эм уллу кёл — Виктория. Башха уллу кёлле — литосфера джарылыулада къуралгъан Ньяса бла Танганьика.

Африканы арасы эмда Гвиней богъазны джагъалары экватор бёлгеге киредиле, анда джылны ичинде кёб джауум тюшеди, джылны чакълары джокъду. Экватор бёлгеден шимал бла къыбылагъа субэкватор бёлгеле орналыбдыла. Былайда джай экватор мылы хауа массала (джангурланы чагъы), къыш — тропик пассатланы къургъакъ хаусы бийлик этеди (къургъак чакъ). Субэкватор бёлгеледен шимал бла къыбылагъа шимал эмда къыбыла тропик бёлгеле башланадыла. Былайда аз джауум бла уллу иссилик болгъаны, къум тюзлени къуралыууна себеб болады.

Шималында Джерде эм уллу къум тюз Сахара, къыбылада — Калахари бардыла. Континентни къыбыла эмда шимал къыйырлары субтропик климат бёлгелеге киредиле.

Африканы чегетлеринде кёб санда ёсюм бла джаныуар барды, аланы ичинде:

Ёсюмле: цейба, пипдатения, терминалия, комбретум, брахистегия, изоберлиния, пандан, тамаринд,пальмала д. б.;

Джаныуарла: окапи, антилопы, гитче бегемот, чачакъулакъ свинья, гуммослу чочха, галаго, мартышкала, леопард, лемурла (Мадагаскарда), виверрле, шимпанзе, гориллала эмда башхала;

Къанатлыла: жако, турако, цесарка, калао, какаду, марабу…

Рептилияла: гыммала, кобрала, мамба, африкан гадюкала, сарыубекле…

Амфибияладан квакшаланы, древолазланы эмда мермер макъаланы чертирге боллукъду.

Саваннада кибик, дунияны бир джериндеда джокъду быллай бир уллу джаныуар:

пилле, бегемотла, асланла, жирафла, леопардла, гепардла, антилопала (каннла), зебрала, маймулла, секеретарь-чыпчыкъ, гиенала, африкан страус, сурикатла. Пиллени бир къауму, кафф гаммешле бла акъ носорогла къуру заповедникледе джашайдыла. Кесини уллулугъу бла баобаб терекда сейирсиндиреди. Саванналада алаша терекле бла чыгъанала ёседиле асламысында (къудору терек, терминалия, буш)

Африкада 57 кърал барды, аланы ичинде 3 — кеслерин баямлагъан, танылмагъан къралладыла. Ол къралланы кёбюсю кёб джылланы колонияла болуб тургъандыла. Азатлыкъларын 1950—1960 джылллада алгъандыла

Аннга дери бойсунмагъан кърал болуб къуру Мисир (1922), Эфиопия (орта ёмюрледен бери), Либерия (1847 джылдан бери) эмда КъАР (1910 джылдан); КъАР бла Къыбыла Родезияда (Зимбабве) 80-90 джыллагъа дери апартеидни режими болгъанды. Джерли (къара) халкъ зулмулукъ чекгендиле. Бусагъатдагъы африкан къралланы талайында акъ терили адамаланы дискриминация этген режимле бардыла. В настоящее время во многих африканских странах правят режимы, дискриминационные по отношению к белому населению. Freedom House тинтиучю организацияны билгилерине кёре арт джыллада кёб къраллада (сёз ючюн, Нигерияда, Мавританияда, Сенегалда, Конгода (Киншаса) эмда Экватор Гвинеяда) демократ джетишимледен авторитаризм джанында джанлау эследени.^[1]

Континентни шималында Испания (Сеута, Мелилья, Канар айрымканла) бла Португалияны (Мадейра) территориялары барды.

Къралла бла территорияла	Джер джюзюню ёлчеми (км²)	Адам саны (билдирилмеген джеринде, 2008 джылгъа)	Халкъны басыннганы ( км²-ге)	Ара шахары
Шимал Африка:
Алжир	2 381 740	~32 000 000	13.8	Алжир
Мисир	1 001 450	75 042 000	74	Каир
Ливия	1 759 540	6 173 579	3,2	Триполи
Марокко	446 550	33 757 175	181	Рабат
Судан	2 505 810	39 379 358[2]	14	Хартум
Тунис	163 610	10 102 000[3]	61,6	Тунис
Шимал Африкада испан эмда португал территорияла:
Канар айрымканла (Испания)	7 492,36	2 025 951[4]	270,4	Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, Санта-Крус-де-Тенерифе
Сеута (Испания)	18,5	75 280	4069	—
Мадейра (Португалия)	828	245 806[5]	295	Фуншал
Мелилья (Испания)	12	68 795[4]	5134	—
Кюнбатыш Африка:
Бенин	112 620	~8 100 000[4]	71.8	Котону, Порто-Ново
Бурикна Фасо	274,200	13 730 258[5]	51	Уагадугу
Гамбия	10 380	1 546 400	137	Банжул
Гана	238 540	~23 000 000[4]	93	Аккра
Гвинея	245 857	9 690 222[5]	39,4	Конакри
Гвинея-Бисау	36 120	1 442 029[5]	41	Бисау
Кабо-Верде	4 033	499 796	126	Прая
Кот-д’Ивуар	322 460	18 373 060	56	Ямусукро
Либерия	111 370	3 489 072	29	Монровия
Мали	1 240 000	11 995 402[4]	11	Бамако
Мавритания	1 030 700	3 086 859[3]	2,6	Нуакшот
Нигер	1 267 000	~13 957 000[6]	11	Ниамей
Нигерия	923 768	~148 000 000[7]	145	Абуджа
Сыйлы Елена (Уллу Британияны бойсуннган территориясы)	413	7 543[2]	18	Джеймстаун
Сенегал	196 722	~11 658 000[3]	59	акар
Сьерра-Леоне	71 740	6 294 774	83	Фритаун
Того	56 785	~5 700 000[2]	108	Ломе
Ара Африка:
Ангола	1 246 700	12 127 100[4]	9	Луанда
Габон	267 667	1 424 906[5]	5	Либревиль
Камерун	475 440	17 340 702[5]	35,7	Яунде
Конго Демократ Республика	2 345 410	~62 600 000[4]	25	Киншаса
Конго Республика	342 000	~3 999 000[3]	12	Браззавиль
Сан-Томе эм Принсипи	1001	151 912[5]	171	Сан-Томе
Ара Африкан Республика	622 984	3 799 897[3]	6,1	Банги
Чад	1 284 000	9 749 000[3]	7,6	Нджамена
Экватор Гвинея	28 051	551 201[5]	16,9	Малабо
Кюнчыгъыш Африка:
Бурунди	27 830	8 390 505	280	Бужумбура
Индий океанда британ территория (бойсуннган территория)	60	~3 500	58,3	Диего-Гарсия
Гальмадуг (танылмагъан кърал [8])	46 000	~500 000[9]	~10[9]	—
Джибути	22 000	496 374[2]	34	Джибути
Замбия	752 614	11 668 000[2]	16	Лусака
Зимбабве	390 580	13,349,000	33	Хараре
Кения	582 650	37 953 838	65,1	Найроби
Коморла	2 170	614 000[5]	316	Морони
Маврикий	2040	1 264 866[4]	616	Порт-Луи
Мадагаскар	587 041	19,448,815[4]	33	Антананариву
Майотта (бойсуннган территория, Франциияны тенгиз арты регионуду)	374	208 783[2]	558	Мамудзу
Малави	118 480	12 884 000[6]	109	Лилонгве
Мозамбик	801 590	21 397 000[4]	25	Мапуту
Пунтленд (танылмагъан къралды[8])	116 000	2 400 000[10]	0	Гарове
Реюньон (бойсуннган территория, Франциияны тенгиз арты регионуду)	2 517	800 000[11]	308	Сен-Дени
Руанда	26 338	~10,186,063	343	Кигали
Сейшелле	451	~80,699[3]	178	Виктория
Сомали	637 657	9 558 666	13	Могадишо
Сомалиленд (танылмагъан къралды)	137 600	3 500 000	25	Харгейса
Танзания	945 090	37 849 133[5]	41	Додома
Уганда	236 040	30 900 000[7]	119	Кампала
Эритрея	117 600	4 401 009[3]	37	Асмэра
Эфиопия	1 104 300	75 067 000[5]	70	Аддис-Абеба
Къыбыла Африка:
Ботсвана	600 370	1 639 833[5]	3	Габороне
Лесото	30 355	2 125 262[4]	62	Масеру
Намибия	825 418	~1 820 916[6]	2,5	Виндхук
Француз Къыбыла эм Антарктика территорияла (бойсуннган территория, Франциияны тенгиз арты регионуду)	38.6	56[12]	18	—
Свазиленд	17 363	1 141 000[7]	59	Мбабане
Къыбыла-Африкан Республика	1 219 912	43 786 828	39	Блумфонтейн, Кейптаун, Претория[13]

1999 джылны 9-чу сентябрында Муаммар Каддафини теджеую бла Сиртде африкан къралланы тамадаларыны джыйылыунда Африкан Бирликни Организанциясы (АБО) къуралгъанды. 2002 джылны 9-чу июлунда атын Африкан Бирликге ауушдургъанды.

Африкан бирликни председатели болуб, бир джылгъа къайсы болсада бир африкан къралны тамадасы сайланады. Африкан Бирликни администрациясы Аддис-Абебадады (Эфиопия).

Африкан Бирлик кесине аллына быллай нюзюрле салады:

• континентни политика эмда социал-экономика интеграциясына джакълыкъ этиу;
• континентни халкъыны интерселерин джакълау;
• Африкада мамырлыкъ бла къоркъуусузлукъгъа джетиу;
• адам хакъланы джакълаугъа, демократияны айнытыугъа болушуу.

Африкан Бирликге, Мароккокирмейди, чуруму — кесини джерине саналгъан Кюнбатыш Сахараны Бирликге кириую.

Халкъы асламысы бла эки расаны келечилеринденди: негроид - Сахарадан къыбылада, эмда европеоид — Шимал Африкада (араблыла) эмда КъАР-да (бурла бла инглиз-африкалыла).

Африканы автохон тиллери 32 юйюрге юлешинеди, аладан 3-сю (семит, индоевропа эмда австронез) башха континентледен келгендиле. Дагъыда 7 изоляцияда тил эмда 9 классификациясыз тил барды. Эм бек хайырланнган, джайылгъан джерли тиллеге банту (суахили, конго), фула тилледиле. Индоевропа тилле колониялы кёзюйню осуйлугъуду: ингилиз, португал, франзцуз тилледиле, талай къралда кърал тил статусларыда барды. Семит юйюрню эм бек джайылгъан тили — араб тилди. Австронез тилледен, Мадагаскарны джерли халкъы болгъан мальгашла малагаси тилде сёлешедиле. Мальгашла бу айрымканнга бизни эраны II—IV ёмюрлеринде келгендиле.

Африкада динледен эм кёб ислам, христиан (католикле, протестантла, ортодоксла, монофизитле); Бу динле кирсиз бичимдеда, джерли меджису динле бла къатыш тюбейди. Кёб африкачы динни къуру сёзде тутадыла.

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Африка.