Tájikler

Ta'jik xalqınıń — kelip shıg'ıwı (etnogenezi), Ta'jik xalqının' ata-babaları b.e.sh. birinshi mın'ınshı jılları Tájikstannın' tawlı ha'm tegislik jerlerinde, sonday-aq, O'zbekstannın' Zarafshan, Qashqadarya, Fergana oypatılıg'ında jasag'an Iran tilindegi sak h.t.b. qa'wimlerden qa'liplesken. Etnonim "ta'jik", VIII a'sirdegi Orxan jazba esteligindegi "tazik" etnonimi menen baylanıslı, "ta'jik" etnonimi menen tat etnonimde o'z-ara baylanıslı. "Tat" etnonim otırıqlı o'zinen burıng'ı ma'deniyatlardı qabıl etken, tu'rki xalqın an'latqan. Al "ta'jik" etnonimi Iran tilindegi xalıqtı an'latqan. Da'wirlerdin' o'tiwi menen Orta Aziyanın' tu'sliginde ha'r babasında jasawshı "tat", "ta'jik", "chag'atay" etnonimleri etnikalık g'ana ma'nisin an'latbag'an. Al ol etnonimler arasındag'ı xojalıq ma'deniy quramalı baylanıslardı an'latqan. Olardın' qaysı tilinde so'ylewin esapqa almag'an. Tu'rki qa'wimlerdin' ko'beyiwi menen otırıqlı xalıqtın' ko'pshiligin ta'jik dep atag'an.

Eski jazba estelikler Ferganada - parkanlar, eki darya ortalıg'ında ha'm Zarafshan, Qashqadarya tarmaqlarında - sogdianlılar, ha'zirgi Tájikstan tegislerindegi ha'm Arqa Afganistanda - Baktrialılar, Pamir - Altay ha'm Fergana tawlı jerlerinde Sak qa'wimleri jasag'an. Bulardın' ba'ride ta'jik xalqının' qa'liplsiwine qatnasqan. Ko'rsetilgen walayatlar b.e.sh. VI a'sirlerde Persiya imperiyası Axamenidlerge qaraslı bolg'an. Al b.e.sh. IV a'sirlerde Aleksandr Makedonskiy jawlap alg'an. Ol o'lgennen son' onın' Shıg'ıstag'ı ma'mleketi qulap, bir neshe mayda ma'mleketke bo'linedi. B.e.sh. III a'sirlerde Baktriya ha'm Sogdiana jerlerinde Grek-Baktriya patshalıg'ı du'zilgen. Strabon ha'm Qıtay jazba derekleri Baktriya ha'm Sogdiana xalıqları b.e.sh. II a'sirde sırt el ustemligine qarsı, o'zlerinin' erkinligi ushın azatlıq ha'reketler islegen. Bul ha'reketlerge massagetlerde bir bo'legi toxarlar bul ha'reketke ko'birek qatnasqan. Bulardın' azatlıq ha'reketlerinin' na'tiyjesinde Grek-Baktriya patshalıg'ı quladı. Son'g'ı da'wirlerdegi jazba derekler ol eldi endi Toxaristan dep atadı. Toxarlar Baktriyalılarg'a qosılıwı menen olar Ta'jik xalqının' ata-babalarının' qa'liplesiwine qatnastı.

IV-V a'sirlerde Orta Aziyag'a, sonın' Sogdiana jerinde ha'm Toxaristang'ada arqadan etnikalıq toparlar "Aq gunnılar" - xianitler, kidaritler ha'm eftalitler keledi. VI-VII a'sirlerde, tu'rk kaganatı da'wirinde bul jerlerge tu'rkler keledi. Bul qa'wimler birigip sasanidli Iran patshasının' jawlap alıw siyasatına qarsı gu'resti. Kelgen qa'wimlerdin' ayırım bo'lekleri jergilikli xalıqlarg'a aralastı. Arablardın' Orta Aziyanı jawlap alıw da'wirinde, VIII a'sirde Tájikstanda tiykarınan 3 etnikalıq wálayat boldı: Sogdianlar - arqada, Zarafshan basseyninde, Toxaristan - tu'slikte, Amudaryanın' joqarg'ı jag'alarında, Fergana - arqa shıg'ısta. Bir Qıtay sayaxatshısı, 630-jılı Orta Aziyada bolg'an. Onın' ko'rsetiwinshe Sogdianalılar menen toxarlardın' shegarası Baysın tawına jaqın bolg'an. Bul 3 wálayattın' etnikalıq quramı quramalı bolg'an. Olarda Iran tilindegi qa'wimler menen birge tu'rki tilindegi qa'wimlerde bolıp, bularda ta'jik xalqının' etnogenezinin' qa'liplesiwine qatnasqan. Sogda, Toxaristan ha'm Fergana wálayattın' ma'deniyatlarında o'zgeshelikler bolg'an. Ol o'zgeshelikler jazıwlarında, aqshalarında, dinlerinde bolg'an. Sogdianlılardın' a'jayıp esteliklerine Varaxsha, a'yyemgi Pendjikent, Mug tawında qulag'an qorg'an qaldıg'ın h.t.b. Ma'selen, VIII a'sirge shekem Toxaristanda buddizm o'mir su'rgen. Sonday-aq, Toxaristanda arqa İndiya ma'deniyatının' ta'siri bolg'an. Tájikstannın' tusligindegi Baktriyadan XIX a'sirdin' 70-jılları xalıqtan "Amudarya o'ljasın" satıp alg'an. O'lja altınnan islengen zatlar Sak-a'sker, ol ko'rinis altın taxtayg'a oyıp salıng'an, b.e.sh. VI-V a'sirlerge tiyisli estelikler. Bul o'ljalar arasında to'rt at jegilgen, olarda adamlar otırg'an, altın "arba" ko'rinisin elesletetug'ın kishkene zat bar. Bul altın zatlar Orta Aziyanın' jergilikli xalıqlarının' ata-babalarına tiyisli estelikler. Solar az qolları menen islep o'nerin solar arqalı o'zlerinin' ideologiyaların sa'wlelendirgen.

Gissardag'ı Tupxon Sayında jaylasqan mazardan Tájikstannın' Baktriya wálayatınıń tariyxı ushın en' a'hmiyetli a'yyemgi estelikler tabılg'an. Ol adamlar Evropalı rasasında bolg'an - a'yyemgi da'wirlerden baslap Tu'slik Tájikstanda ko'plegen qa'wimler ha'm xalıqlar kelgen. Bulardın' arasında bir-birine jaqın Orta Aziya xalıqları bolıwı menen birge alıstan kelgen jawlap alıwshılarda boldı. Biraq arxeologiyalıq derekler, bul jerden hesh bir waqıtta bir xalıqtın' ketip, olardın' basqa xalıqtın' payda bolg'anlıg'ın ko'rsetpeydi. Dinler o'zgergen (zoroastrizm, buddizm, islam), til ayrım o'zgeriske ushırag'an. Biraq jergilikli xalıqtın' ma'deniyatı a'yyemgi da'wirden berli o'mir su'rip kelgen. Baktriyalılar, Sogdianalılar h.t.b. jergilikli qa'wimler olardın' birikpeleri ta'jik xalqının' tikkeley ata-babaları bolıp esaplanadı.

Tájikstan territoriyası ma'deniyatına ha'm tajik xalqının' qa'liplesken jerlerine qarap arqa wálayat (Sogda, Fergana) ha'm Tu'slik (Baktriya - Toxaristan) dep ekige bo'liw elege shekem saqlang'an. Ma'selen, Gissar tawının' biyik jerinin' eki ta'repinde tajiklerdin' turaq jaylarının' eki tu'ri ko'rinedi. Zarafshan, Fergana ha'm Qashqadarya oazisinde turaq jaylar ushın taslar qollanıladı. Al Tu'slik Tájikstanda, Afganistang'a Pakistan ha'm Arqa İndiyag'a Qıtaydag'ıday qalın ılay paqsalardan salıng'an. Olardın' to'belerinde biyik "morılar", olar ishke jaqtılıqta tu'sirgen. Tájikstanda waqıttı adam denesine baylanıslı o'lshew usılı bolg'an. Tájikstanda bunday tag'ıda bir neshe a'yyemgi miyraslar saqlang'an. Sogda ta'jiklerinde kelinshek, qaraqalpaqlardag'ıday tu'nde uzatıladı. Al Tu'slik Tájikstanda a'yyemgi Toxaristan jerinde kelinshek ku'ndiz uzatıladı.

Orta Aziyanı arablardın' jawlap alıwı ha'm xalıqlardın' bir ornınan irkinish etti. Biraq olarg'a qarsı xalıqtın' azatlıq ha'reketleri jergilikli xalıqlardın' o'z-ara ja'mlesiwin tezletti. Samanidler ma'mleketinin' IX-X a'sirlerde du'ziliwi menen tajik xalqının' qa'liplesiwi tamamlandı. Bulardın' qa'liplesiwine Iran tilindegilerden basqa tu'rkler, arablar h.t.b. qatnasqan. Demek tajik ataması - otırıqshı xalıq, diyxanshılıq penen shug'ıllang'an, ha'r tu'rli tildegi ha'm rasadag'ı xalıqlardan IX-X a'sirlerde qa'liplesken.