Peru

Peru República del Perú
Peru bayraǵı	Peru gerbi
Koordinatalar:	12° 2′ 36″ S, 77° 1′ 42″ W
Gimni:	National Anthem of Peru
Mámleket:	Peru
Paytaxtı:	Lima
Til:	Ispan tili
Maydanı:	1,285,216 km²
Xalqı:	29,496,000 (2010)
Tıg'ızlıg'ı:	23 adam/km²
Pul:	Nuevo Sol
Tariyxı:	9.12.1854
ISO 3166-2:	PR

Peru, Peru Respublikası (República del Perú) — Qubla Amerikanıń batıs bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 1 mln. 285,2 mıń km². Xalqı 27,9 mln. adam (2002). Paytaxtı — Lima qalası. Basqarıw jaǵınan 25 departament (departamento) ke bólinedi.

Peru — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 29-dekabrde qabıl etilgen, oǵan 2000-jılda dúzetiwler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2001-jıldan Alexandro Toledo Manrike), ol tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Prezident izbe-iz ekinshi múddetke qayta saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy kongress (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám Ministrler Keńesi ámelge asıradı. Prezident ministrler sovetiniń baslıǵı jáne onıń usınısına qaray ministrlerdi tayınlaydı.

Jaǵa bóleginiń eni 80-180 km li tegislik (Kosta), orayı tawlıq (Syerra) hám shıǵısı joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlı taw aldı (Selva). Peru maydanınıń 1/3 bólimine jaqını taw. Peru And tawları boylama oypatlıqlar arqalı Batıs, Oraylıq hám Shıǵıs Kordilyera dizbeklerine bólinedi. Eń biyik noqatı 6768 m (Uaskaran tawı). Qublasında Puna tegistawlıǵı bar. Neft, mıs, polimetall, uran káni, kómir, tábiyiy gaz kánleri tabılǵan. Peru aymaǵınıń úlken bólegi ıqlımı — ekvatorǵa tán hám tropikalı. Jıl dawamında ortasha temperatura jaǵada 15-25°, arqasındaǵı tegistawlıqlarda 12-16°, qublasında 5-9°, tegislikte 24-29°. Jıllıq jawın tawlarda 1000 mm, Selvada 3000 mm ge shekem. Kóp dáryaları (Maranon, Ukayali) Amazonka háwizine tiyisli. Iri kóli — Titikaka. Jaǵası hám taw janbawırları putalıq hám kaktus dalaları. Tawlardıń shıǵıs janbawırı hám tegislikler mudam jasıl tropikalıq orman dalaları esaplanadı. Haywanot dúnyası túrli: yaguar, túlki, puma, túrli qus, jer bawırlawshılar, guanako, vikunya, maymıl, qumırsqaxor, jalqaw, tapir hám taǵı basqalar bar. Dárya hám kólinde balıqlar kóp. Milliy baǵları — Manu, Serros-de-Amotane hám basqalar.

Xalqınıń yarımına jaqını kechua, aymara indeycleri, qalǵanları peru-anlar (ispan-indeyc metisleri). Rásmiy tilleri — ispan, kechua, aymara tilleri. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — katolik. Qala xalqı 72%. Iri qalaları: Lima, Kalyao, Arekipa, Truxilo, Chiklayo, Kusko.

Peru aymaǵı áyyemgi zamanlarda inklerdiń Tauantinsuyu mámleketi quramına kirgen. 1532-36-jıllarda ispan konkistadorları bul mámleketti basıp aldı. 1543-jıl Peru Ispaniyanıń vitse-korolligi dep daǵaza etildi hám jerler ispan kolonizatorları ortasında bóline basladı. 1780-83-jıllarda indeycler Tupak Amaru basshılıǵında kóterilis kóterdi. Amerikadaǵı ispan koloniyalarınıń ǵárezsizlik jolındaǵı urısları (1810-26) dawamında 1821-jıl Peru ǵárezsizligi daǵaza etildi. 1822-jıl Peru Respublikası dúzildi hám birinshi konstituciya qabıl etildi. 1825-jıl mámlekettiń qubla-shıǵıs bólimi — Joqarı Peru ǵárezsiz Boliviya Respublikası dep atala basladı. XIX ásirdiń 30-jılları aqırı — 40-jılları basında konservatorlar menen liberallar ortasında húkimet ushın gúres háwij aldı. Perudıń Chili menen urısı (1879-83) aqıbetinde mámleket óz aymaǵınıń bir bóleginen ayırıldı. Birinshi jáhán urısı waqtında Peru biytárep turdı. 1933-jıl qabıl etilgen konstituciyada prezident — parlament mákeme usılı belgilendi. Ekinshi jáhán urısı waqtında Peru húkimeti 1945-jıl Germaniya hám Yaponiyaǵa urıs járiyaladı.

1948-56-jıllarda húkimranlıq etken diktatorlıq rejimi mámlekettegi puqaralar erkinligin joq etti. Miynetkeshlerdiń narazılıǵı kúsheyip, húkimetke qarsı keń kólemli háreketke aylandı (1950-jıl Arekipa qalasındaǵı qurallı kóterilis, 1954-55-jıllardaǵı is taslawlar hám basqalar). 1956-62-jılda mámleketti mákeme etken húkimet demokratiyalıq erkinliklerdi tikledi. 1963-jıl húkimet tóbesine shıqqan húkimet reforma programmasın járiyalaǵan bolsa da, tiykarınan xalıq máplerine qarsı jol tuttı. 1968-jıldaǵı áskeriy tónkerilis nátiyjesinde hákimiyattı qolǵa alǵan áskerler ekonomikalıq hám siyasiy ǵárezsizlik ushın gúres basladı, sırtqı siyasatta ǵárezsiz joldan bardı. 1980-jıl ótkerilgen ulıwma saylaw juwmaǵında húkimet puqara húkimetine tapsırıldı, mámlekette konstituciyalıq mákeme usılı tiklendi. 1992-jıl aprelde 1980-jılǵı konstituciya biykar etildi, parlament tarqatıp jiberildi. 1993-jıl jańa konstituciya qabıl etildi. 2001-jıl 3-iyunda bolıp ótken dawıs beriwdiń ekinshi sheńberi juwmaǵında "Perudiń keleshegi ushın" partiyasınıń basshısı Alexandro Toledo Manrike prezident etip saylandı. Peru — 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 19-dekabrde tán alǵan hám 1999-jıl dekabrde diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 28-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1821).

"Perudiń keleshegi ushın", siyasiy partiyası; Xalıq háreketi partiyası, 1956-jıl tiykar salınǵan; Xalıq xristian partiyası, 1966-jıl dúzilgen; Peru Aprist partiyası, 1924-jıl dúzilgen; Peru kommunistlik partiyası, 1928-jıl tiykar salınǵan; Peru ushın awqam partiyası, 1994-jıl dúzilgen; Xristian-demokratiyalıq partiyası, 1956-jıl dúzilgen. Peru miynetkeshleri ulıwma konfederaciyası, 1929-jıl dúzilgen; Peru miynetkeshleri birlesken kásiplik awqamı orayı, 1992-jıl dúzilgen.

Peru — taw kánshilik hám qayta islew sanaatına salıstırǵanda rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde taw kánshilik sanaatınıń úlesi 10,7%, qayta islew sanaatınıń úlesi 21,5%, awıl hám orman xojalıǵınıń úlesi 13,2%. Awıl xojalıǵında aktiv xalıqtıń 40% i bánt; dıyqanshılıq — jetekshi tarmaq esaplanadı. Mámleket aymaǵınıń 3% ine egin egiledi, 91% i otlaq hám jaylaw. Eksport ushın qumshekerqamıs, paxta, kofe, citrus miyweler, kakao, shay, temeki, koka japıraǵı jetilistiriledi, ishki tutınıw ushın salı, mákke, júweri, biyday, arpa, maniok, aq júweri, kartoshka, lobıya hám basqalar egiledi. Gósh hám jún beretuǵın shárwashılıq rawajlanǵan: qaramal, shoshqa, qoy, at, sonıń menen birge, lama, alpaka baǵıladı, balıqshılıq rawajlanǵan. Awlanǵan balıqtıń kóp bóleginen un hám balıq mayı islep shıǵarıladı.

Sanaatında túrli paydalı qazılmalardı qazıp alıw úlken áhmiyetke iye. Jáhán bazarında Peru vismut, surma, molibden, volfram, sınap, selen, tellur jetkeriwde salmaqlı orın aladı. Sol metallardıń tiykarǵı bólegi Oroya qalasındaǵı polimetall kombinatı hám Chimbote qalasındaǵı metallurgiya kombinatında eritiedi. Talara, La-Pampilyadaǵı hám Lima qasındaǵı zavodlar jılına 8,5 mln. tonna neftti qayta isleydi. Azıq-awqat hám toqımashılıq tarmaqları rawajlanǵan. Mashinasazlıq (sonday-aq, kemasazlıq hám avto jıynaw), ximiya, rezina, sellyuloza-qaǵaz, kán, ayaq kiyim, tigiwshilik sanaatı kárxanaları bar. Jılına ortasha 14,8 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi.

Temirjollar uzınlıǵı — 3,5 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 70 mıń km. Teńiz sawda flotınıń tonnası 616 mıń tonna dedveyt. Tiykarǵı teńiz portları — San-Nikolas, Kalyao, Talara, Chimbote.

Perudan shetke mıs, gúmis, qorǵasın, ruwx, temir ruda, neft hám neft ónimleri, kofe, qantsheker, balıq ónimleri, paxta talshıǵı, jún hám basqalar shıǵarıladı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, shala tayın ónimler, qurılıs materialları, keń tutınıw buyımları keltiriledi. AQSh, Yaponiya, Germaniya, Latın Amerikası mámleketleri menen sawda etedi. Pul birligi — jańa sol.

Balalar 6 jasqa shekem baqshada tárbiyalanadı. 9 jıllıq birden-bir hám biypul ulıwma tálim engizilgen. Mámleketlik mektep penen birge menshikli hám shirkew mektepleri de bar. 9 jıllıq mektep ulıwma tálimnen tısqarı miynet tálimin de beredi. Kechua indeycleri ana tilinde oqıtıladı. Sawda-satıq, óner-texnika, pedagogika hám basqa orta oqıw orınları bar. 33 universitet bar; irileri: Limada "Sanmarkoye" Milliy universiteti (1551-jıl tiykar salınǵan), Milliy injinerlik universiteti (1955), Arekipada "San-Agustin" Milliy universiteti (1828) hám basqalar. Ilimiy mákemeleri: Milliy medicina akademiyası (1884), Peru til akademiyası (1887), Lima geografiya jámiyeti (1888), Peru atom energiyası institutı (1945), Baslanǵısh tálim tájiriybe institutı (1940), Peru teńiz institutı (1964) hám basqalar. Limada Milliy kitapxana (1821), "Sanmarkoye" universiteti hám Milliy erkin kitapxana universitetiniń kitapxanaları, Milliy tariyx muzeyi (1921), Peru mádeniyatı milliy muzeyi (1946), Antropologiya hám arxeologiya muzeyi (1938), "Xavyer Prado" muzeyi hám basqalar bar.

Iri gazeta hám jurnalları: "Komersio" ("Sawda-satıq", kúndelik gazeta, 1839-jıldan), "Oxo" ("Kózdiń qarashıǵı", kúndelik gazeta, 1968-jıldan), "Peruano" ("Perulik", húkimettiń kúndelik gazetası, 1825-jıldan), "Republika" ("Respublika", kúndelik gazeta, 1982-jıldan), "Unidad" ("Birlik", kúndelik gazeta, 1956-jıldan), "Ekspreso" ("Operativ", kúndelik gazeta, 1961-jıldan), "Ekstra" (kúndelik keshki gazeta, 1964-jıldan); "Alerta agraria", (awıl xojalıǵı máselelerin sáwlelendiriwshi aylıq jurnal, 1987-jıldan), "Ayǵa" ("Tıńlań", háptelik jurnal, 1963-jıldan). Axensia de Notisias Andina milliy informaciya agentligi 1981-jılda dúzilgen. Bas baylanıs basqarması radio hám televidenieni qadaǵalaydı. "Radio nasional del Peru" húkimet mákemesine 1937-jıl tiykar salınǵan. Telekórsetiwler 1958-jıldan alıp barıladı.

Ádebiyatı ispan, kechua hám aymara tillerinde. Ázeliy xalıq awızeki dóretiwshiligi bay. Kechua tilindegi "Olyantay" xalıq draması koloniya dáwirinen aldınǵı eń áhmiyetli kórkem ádebiyatqa baylanıslı esteligi bolıp tabıladı (bul dóretpe teksti XVIII ásirde qayta islenip, 1853-jılda basıp shıǵarıldı). Koloniya dáwirinde jaratılǵan tariyxıy waqıyalar bayanı ispan tilindegi ádebiyatqa tiykar saldı. Ink Garsilaso de la Veganıń "Inklerdiń shaxlarsha túsindiriwleri" áyyemgi tariyx hám mádeniyatqa tiyisli tiykarǵı dárek bolıp tabıladı. XVII-XVIII ásirlerde ricarlıqtı darıtatuǵın, sonıń menen birge, diniy-filosofiyalıq, bilimlendiriw poeziya hám ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarmalar rawajlandı. Xalıq dóretiwshiliginde bolsa ispanlarǵa qarsı keypiyat sáwlelendirildi. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında M. Melgar dóretiwshiliginde ispan kitabiy poeziyası menen indeyc folklorı dástúrleri birlesip ketti. "Peru ráwiyatları" degen 12 bólimnen ibarat salmaqlı dóretpe jaratqan R. Palma P. ádebiyatın jáne de rawajlandırdı. Ǵárezsizlik daǵaza etilgennen keyin kórkem ádebiyatqa baylanıslı turmıs janlandı, milliy teatr ushın satiralıq dóretpe hám komediyalar (F. Pardoialyago hám M. Asensio Segura) jazıldı. XX ásir basında ádebiyatta modernizm, simvolizm, Birinshi jáhán urısınan keyin avangardizm aǵımları payda boldı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde hám onnan keyin S. Alegriya, X. M. Argedastiń sınlıq romanlarında, X. R. Ribeyro, E. Kongrayns Martinniń qala jarlıları ómirin súwretleytuǵın gúrrińlerinde ótkir sociallıq máseleler kóterildi. 70-90-jıllarda shayırlardan V. Delgado, A. Romualdo, X. G. Rose, dramaturglardan X. Rios, E. Solari Sueyn, shayır M. Vargas Losa xalıqtıń turmısı hám arzıw-tileklerin shın sáwlelendirdi.

Peru mádeniyatı — Latın Amerikasındaǵı eń áyyemgilerinen biri. Eramızǵa shekemgi X-VIII ásirlerde mádeniy oraylar bolǵan. Kórkem ónermentshilik buyımları (jún hám jipten toqılǵan kesteli gilemler, altın, gúmis háykelsheler, metall, ılaydan islengen ıdıs, zereń ıdıslar hám basqalar) biziń dáwirimizge shekem saqlanǵan. Koloniyalıq tártipler áyyemgi kórkem óner rawajlanıwına kesent etti. Peruda saqlanıp qalǵan áyyemgi qalalarda tuwrı múyeshli kvartallar, kelte kósheler, qorǵanlar (Machu-Pikchu, Saksauaman), qoyımshılıqlar, saraylar, ibadatxanalar, diniy dástúrler ótkeriletuǵın amfiteatrlar, teksheli haj saparına barǵanlardıń kiyimleri bolǵan. XVI ásir 2-yarımı hám XVII ásir 1-yarımınan tuwrı kósheli jańa qalalar, iri qalalarda evropasha usılda shirkewler qurıldı (XVII ásir 2-yarımı hám XVIII ásirde barokko, XIX ásirde klassicizm usıllarında), úylerdiń ishki tárepin bezewge itibar berildi. XIX-XX ásirlerde túrli usılda imaratlar qurıldı. M. Pikeras Kotoli, E. Seoane Ros, L. Miro Kesada Garland sıyaqlı arxitektorlar "Jańa perusha usıl" jarattı Lima qalası, Ankon kurortı hám basqalar qayta qurıldı. XX ásirde zamanagóy súwretshilik rawajlanıp, I. Merino, F. Laso, K. Baka Flor, D. Ernandes sıyaqlı reńli súwretshiler jetilisti. XX ásir súwretshilerinen X. Sabogal, X. Kodesido, háykelshilerden K. Sako, I. Poso hám basqalar óz dóretpelerinde xalıqtıń ómirin, indeycler turmısın sáwlelendirdi, áyyemgi kórkem óner dástúrlerin rawajlandırdı. Peru súwretlew kórkem ónerinde kubizm, ekspressionizm, abstrakt kórkem óner keń tarqaldı. Xalıq, kórkem ónerinde geometriyalıq figuralar payda etip gúl toqılatuǵın jawın plashlar, ılaydan islengen ıdıs, háykelsheler, qadalǵan naǵıs túsirilgen ıdıs jáne buyımlar soǵıw rawajlanǵan.

Áyyemgi inkler muzıkası pentatonikaǵa tiykarlanǵan bolıp, diniy, áskeriy, saray hám xalıq muzıkasınan ibarat. Diniy gimnler (xayl), tariyxıy ráwiyat qosıqları (taki), joqlaw qosıǵı (uan-ka) hám lirikalıq qosıqlar (aravi) sıyaqlı muzıkalıq janrlar, oyınlar (uayno, kaiua, karuyo) rawajlanǵan. Muzıka saz ásbapları: uankar, tinya sıyaqlı barabanlar, anata, kena, tarka sıyaqlı úflep shertiletuǵın sazlar, erke, aykori sıyaqlı kernay hám basqalar keń tarqalǵan. Bular kechua hám aymara indeycleriniń mádeniy miyraslarına tán bolsa, kreol xalıq muzıkasında ispan muzıka mádeniyatınıń tásiri bilinedi. Kreollardıń tiykarǵı muzıka ásbapları gitara hám arfa bolıp tabıladı; XIX-XX ásir kompozitorlarınan X. B. Alsedo, X. M. Valye Riyestra, O. Polar, M. Agirre, P. Chaves Agilardı kórsetiw múmkin. Zamanagóy kompozitorlar arasında A. Gevara Ochoa ayrıqsha ajıralıp turadı. Limada milliy konservatoriya, Filarmoniya jámiyeti, Municipal teatr, Milliy simfoniyalıq orkestri bar.

Inkler mámleketi dúziliwi menen Peru teatr kórkem óneri rawajlana basladı. Áyyemgi teatr tamashalarınıń bir neshe túri bar bolıp, olar muzıka menen birge, xor bolıp qosıq aytıp atqarǵan. Kechua tilindegi "Olyantay" xalıq draması ataqlı bolǵan. 1548-jıl birinshi dúnyalıq tamasha kórsetilgen. XVII ásirde J. Lelio, G. del Rio truppaları dańq qazanǵan. 1680-jıl Limada "Principal" teatrı qurıldı. "Koliseo de komediya", "Komediya nasonal" hám basqa teatrlarda Perulik belgili aktyorlar T. Miranda, E. Peres hám basqalar jetilisip shıqtı. XX ásirdiń 60-jıllarınan túrli qalalarda teatr festivalları ótkerile basladı. Limadaǵı M. A. Segura teatrı, háwesker aktyorlardıń "La Kabanya" truppası Peru dramaturglarınıń pyesaların saxnalastıradı. Aktyorları: L. Arrista, E. Samorano, D. Paredes hám basqalar ataqlı. Teatrlar ushın kadrlar Limadaǵı Milliy drama kórkem óneri institutında tayarlanadı.

Kinosı tariyxı 1913-jıldan baslanǵan. Sol jılı birinshi film súwretke alınǵan. XX ásirdiń 30-jıllarında milliy kinematofafiya qáliplesti, Limada birinshi kinofirma júzege keldi. Keyingi jıllarda A. Robles Godoy "Selvada juldızlar joq", "Kók diywal", "Saǵım", "Uayanaydaǵı waqıya" filmlerin jarattı. "Jerdiń kúshi" (rejissyorı B. Arias), "Tańdaǵı ájel" (rejissyorı F. Xose Lombardi) filmleri de dúnya júzin kórdi. X. Uako, S. Vilyanueva, E. Nisimai, E. Chambidiń hújjetli filmlerinde indeycler turmısınıń ótkir jámiyetlik máseleleri kóterilgen.

Wikiqoymada Peru haqqında kategoriya bar