Gabon

Gabon Respublikası

Gabon bayraǵı Gabon gerbi
Gabon Afrika kartasında
Paytaxtı	Librevil
Prezidenti	Brice Clotaire Oligui Nguema
Rásmiy til(ler)i	francuz
Gimni	La Concorde
Jer maydanı	267 667 km²
Xalqınıń sanı  – adam/km²	2 230 908  8,33/km²
Ǵáresizlik kúni	17-avgust 1960-jıl
Pul birligi	Oraylıq Afrika frankı
Waqıt poyası	+1
Telefon kodı	+241
Internet domeni	.ga

Gabon, Gabon Respublikası (franсuzsha: République Gabonaise) - Oraylıq Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 267,7 mıń km². Xalqı 1,475 mln. adam (2009). Paytaxtı - Librevil qala. Basqarıw tárepten 9 wálayat (provinciya) qa bólinedi.

Gabon - respublika. 1990-jıl mayda qabıl etilgen hám 1997-jıl aprelde ózgerisler kirgizilgen konstituciyaǵa ámel etedi. Mámleket baslıǵı - prezident (1967-jıldan Omar Bongo). Ol ulıwma tuwrı saylaw huqıqı tiykarında 7 jıl múddetke saylanadı hám qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet - eki palatalı parlament (Millet jıynalıs hám Senat). Atqarıwshı hákimiyattı prezident penen Ministrler Keńesi ámelge asıradı. Ministrler Sovetiniń aǵzaları hám bas ministr prezident tárepinen tayınlanadı jáne onıń ózi de juwapker.

Gabon ekvatorial hám subekvatorial ormanlar regionında jaylasqan. Gabonnıń ishki bólegin Qubla Gvineya qırları iyelegen. Shayyu tawlarındaǵı Ibunji shıńınıń uzınlıǵı 1580 m. Onnan arqa-batısta Xrustal tawları (Dana shıńı 1000 m) bar. Atlantika okeanı jaǵasınıń eni 200 km ge shekem bolǵan oypatlıq iyelegen. Paydalı qazılmalardan marganes, uran, temir rudası bar. Íqlımı ıssı hám joqarı ıǵallıqtaǵı, ekvatorial hám subekvatorial ıqlım. Iyuldıń ortasha temperaturası 22-24°, aprelde 25^27°. Ortasha jıllıq jawın 1500-2000 mm, okean jaǵasında bolsa 2500-3000 mm. Dáryaları kóp hám suwlı. Eń úlken dáryası Ogove. Gabon aymaǵınıń 80% i qalıń turaqlı jasıl ormanlar. Topıraǵı qızıl-sarı laterit topıraq. Ormanlarda qımbat bahalı aǵash alınatuǵın qızıl, sarı, eben, sandal, okume hám basqa terekler ósedi. Jaǵa mangra ormanları menen qorshalǵan. Haywanlardan pil, buǵı, qaplan, kiyik, sırtlan, maymıllar, dáryalarda begemot, krokodil hám basqalar jasaydı. Hár túrli qus, shıbın-shirkeyler (atap aytqanda setse shıbını) kóp. Milliy baǵları: Vonga-Vong, Okanda.

Xalqı tiykarınan fang, mpongve, mbete, punu hám basqalar. Rásmiy tili - francuz tili, biraq xalıqtıń kóbisi fang, banyabi yamasa bakota tillerinde sóylesedi. Dinge sıyınıwshılar - tiykarınan xristianlar (70%). Xalıqtıń 20% dástúriy dinlerge sıyınadı, 10% musulmanlar. Xalıqtıń 45,7% qalalarda jasaydı.

Gabonnıń áyyemgi hám orta ásirlerdegi tariyxı az úyrenilgen. Gabonǵa evropalıqlar kirip kelgen waqıtta (1485-jılda birinshi bolıp Portugaliya teńizshileri payda bolǵan) bul jerde qáwimshilik basqarıw principi jemirilip atırǵan edi. XVI ásird-aq Evropa (Portugaliya, Franciya, Gollandiya, Angliya) hám Amerika qul sawdagerleri Gabonı Ekvatorial Afrikada qul awlanatuǵın tiykarǵı maydanǵa aylandırǵan. 1839-jıldan fransuzlar Gabon dáryasınıń jaǵasında óz awılların qurıp, mámleketti az-azdan basıp ala basladı. Gabon xalqınıń kolonizatorlarǵa qarsı gúresi Birinshi jáhán urısına shekem dawam etti. Gabon dáslep Franciya Kongosınıń bir bólegi edi. 1886-jıldan bólek basqarıw birlikke aynalǵan. 1903-jılda (1910-1958-jıllarda Francuz Ekvatorial Afrikası quramında) rásmiy Franciya koloniyası dep daǵaza etildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Gabonnıń túrli jaylarında baslanǵan milliy azatlıq gúresi shólkemlestirilgen ǵalabalıq háreketke aylandı. 40-50-jıllarda dáslepki milliy partiyalar hám kásiplik awqamları dúzildi. 1958-jılda Gabon ishki avtonomiya huqıqına iye bolıp, Franciya Sherikligi aǵzalıǵına qabıllandı hám sol jılı respublika dep daǵaza etildi. 1960-jıl 15-iyulda Franciya húkimeti Gabonda ǵárezsizlik beriwge májbúr boldı, 17-avgustta bolsa Gabon ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. Gabon 1960-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 10-yanvarda Ózbekstan Respublikasınıń suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı - 17-avgust - Ǵárezsizlik kúni (1960).

Gabon demokratiyalıq partiyası, húkimran partiya, 1968-jılda dúzilgen; Gabon rawajlanıw partiyası, oppoziciyadaǵı partiya; Milliy tikleniw ushın háreket (MORENA), oppoziciyadaǵı partiya, 1981-jılda dúzilgen. Gabon kásiplik awqamları konfederaciyası, 1969 -jılda tiykar salınǵan.

Gabon tábiyiy resurslarǵa bay bolıwına qaramastan, ekonomikalıq tárepten artta qalǵan. Jalpı ishki ónimde sanaat úlesi 52,8%, awıl hám orman xojalıǵı úlesi 11,4%. 1950-jıl aqırınan kánshilik sanaatı rawajlana basladı (tiykarınan Franciya kapitalı esabına). Awıl xojalıǵında mayda dıyqan xojalıǵı ústem. Topar hám menshikli jer iyeligi bar. Eksport etiletuǵın tiykarǵı egin ónimleri kofe hám kakao. Awıl xojalıǵında jer ǵoza, burısh, maniok, banan, mákke, salı, maylı palma hám basqalar jetistiriledi. Shárwashılıq tómen rawajlanǵan. Atlantika okeanınıń Gabon jaǵasına jaqın jaylarında balıq hám kit awlanadı. Ańshılıq (atap aytqanda, pil súyegin tayarlaw), jabayı terek miywelerin teriw xalıqtıń qosımsha shınıǵıwı bolıp tabıladı. Gabonıń jaǵasınan hám oǵan parallel shelf bóleginen neft hám tábiyiy gaz alınadı. Jılına 914 mln. kilovatt/saat elektr energiyası payda etiledi. Gabon okume aǵashın tayarlawda dúnyada 1-orında. Afrikada eń úlken faner zavodı Port-Jantilda (jılına 60 mıń kub metr faner tayarlaydı). Islep beretuǵın sanaatı awıl xojalıǵı ónimleri (salı, kofe, palma mayı hám basqalar) n qayta isleytuǵın kárxanalardan ibarat. Puent-Klerettda jılına 600 mıń tonna neftti qayta isleytuǵın zavod bar. Pivo zavodı, digirman, kislorod-atsetilen zavodı, keme qurıw kárxanaları, toqımashılıq, tigiw fabrikası bar.

Temirjol uzınlıǵı - 652 km, avtomobil jolları uzınlıǵı - 10 mıń km ge jaqın (2 mıń km ge jaqını qattı qatlamlı). Keme jollarınıń ulıwma uzınlıǵı - 1700 km. Áhmiyetli teńiz portları - Port-Jantil hám Librevil. Bul qalalarda xalıqaralıq aeroportlar bar. Gabon shetke neft, marganes rudası, uran konsentratı, aǵash, aǵash ónimleri, kakao, kofe shıǵaradı. Shetten mashina hám úskeneler, transport quralları, azıq-awqat, metall, metall buyımlar, gezleme hám basqalar keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı klientleri: Franciya, Germaniya, AQSh, Yaponiya, Qubla Koreya hám Ullı Britaniya. Pul birligi - Afrika franki.

Gabon ǵárezsizlikke erisken waqıtta 14 jastan úlken bolǵan xalıqtıń 77% i sawatsız edi. 1959-jılda 6-16 jaslı balalar ushın májburiy tálim haqqında nızam qabıllandı. Sabaqlar francuz tilinde oqıtıladı. Oqıw múddeti baslanǵısh mekteplerde 6 jıl, tolıqsız orta mektep (kolledj) lerde 4 jıl, tolıq orta mektep (licey) lerde 7 jıl. Professional tálim baslanǵısh mektepti tamamlaǵanlardı qabıl etetuǵın 2 basqıshlı (4 hám 3 jıllıq) texnika liceylerinde hám 3 jıllıq texnika kolledjlerinde ámelge asırıladı. 1970-jıl Librevilde Milliy universitet dúzilgen. Ilimiy mákemeleri: Tropikalıq ormanshılıq izertlew orayı, Pán hám texnika boyınsha izertlew byurosı, Geologiya hám kánshilik izertlew byurosı, Tropikalıq awıl xojalıǵı ilimiy izertlew institutı. Ilimiy izertlewler Librevildegi universitette de alıp barıladı. Universitette kitapxana bar.

Gabonda "Gabon-maten" ("Tańǵı Gabon"), Nasonalist" ("Milletshil"), "Grek" ("Awqam"), "Patriot" ("patriot"), "Jurnal' ofisyel de la Repyublik Gabonez" ("Gabon Respublikasınıń rásmiy gazetası") sıyaqlı gazetalar hám bir qansha jurnallar baspa etiledi. Gabon baspasóz agentligi 1961-jılda dúzilgen. Gabon radioesittiriw hám telekórsetiwi 1975-jıl dúzilgen bolıp, ol húkimet ıqtıyarında. Gabon xalıqlarınıń dástúriy turar jayları - tuwrı múyeshli, tóbesi eki tárepke qıya etip palma shaqlarınan jabılǵan aǵash jaylar bolıp tabıladı.

Librevil orayında zamanagóy arxitektorlıq ımaratları (gubernator sarayı, francuz hámeldarları úyi, sawda dúkanları) qurılǵan. Aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, pil súyeginen bezewli buyımlar islew, kórkem toqıw hám kesteshilik rawajlanǵan. Aǵashtan islengen háykelsheler hám byustlar (fang qáwimi), mıs qaplap tegis islengen "mbulungumu" formaları (bakota qáwimi) ayrıqsha milliy kóriniske iye. "Jol bolsın, Kumba?" degen birinshi tolıq metrajlı kórkem filmdi francuz rejissyorı A. Ferrani menen gabonlı S. Oje 1971-jılda jarattı. "Tamtamlar tındı" (1972), "Júz" (1975) filmlerinde sociallıq máseleler ortaǵa qoyılǵan.

ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl