Nerv sisteması

Bul maqala Wikipedia qaǵıyda hám talaplarına say bolıwı ushın wikilestiriliwi kerek.

Nerv sisteması organizmdi basqaradi hám barlıq kletkalar, toqimalar hám organlar jumısın óz ara tartiplestirip islewin tamiyinleydi. Nerv sistemasının bul qasiyeti sebepli organizm bir pútin sistema sipatında jumıs isleydi. Nerv sisteması sırtqi hám ishki ortalıq tasirlerin qabıl etedi hám olarǵa juwap beredi. Adamnın kasip-óner úyreniwi, bilim aliwi, pikirlewi, eslep qalıwı, quwanıwı, qayǵırıwı hám basqa ruwxıy sezimleri de nerv sistemasına baylanıslı.

Nerv toqimasi. Nerv toqimasi nerv kletkalari - neyronlar hám olardi orap turatugm mayda joldas neyrologiya kletkalardan ibarat. Neyronlar - nerv sistemasinin duzilisi hám funkcional birligi bolip esaplanadi. Olar sirtqi hám ishki ortaliq tasirin nerv impulslerine aylandinw, jetkeriw hám talqilaw qasiyetine iye. Neyrologiya kletkalan neyronlarga qaraganda 10 ese kop bolip, aziqlamw, tirek hám qorgaw funkciyasin atqaradi, neyronlardin osiwi hám rawajlamwin tamiyinleydi. Neyronmn denesi, bir uzin osimshesi - aksom (grek. aksos - osimshe) hám muyizlengen kelte osimsheleri - dendritleri boladi (grek. dendron - terek). Dendritler arqali nerv impulsleri nerv kletkasi denesine jetkeriledi. Harbir nerv kletkasinda bir akson hám bimeshe dendrit boladi. Akson birneshe onlagan santimetrge jetiwi nmmkin. Akson arqali nerv impulsleri organlarga jiberiledi. Orayliq nerv sistemasinda neyronlar oz ara tutasiw payda etedi. Bunda bir neyronnm aksom ekinshi neyron denesi yaki dendritleri menen tutasadi. Bunday tutasqan ormlari sinapus (grek. Sinapto - tutasiw) delinedi. Bir neyron denesinde 1200-1800 sinapus boladi. Sinapus eki qabat membranadan hám olar arasmdagi tesikten ibarat. Nerv impulsleri tasirinde sinapus tesigine aziraq suyiqliq - mediator bolinip shigadi. Mediator tasirinde ekinshi kletka denesinde qozgaliw payda boladi. Usilay etip, nerv qozgalrwi bir neyronnan ekinshi neyronga otkiziledi. Akson aqshil may tarizli zattan ibarat miyelin qabigi menen qaplangan. Miyelinli osimsheler toplami bas miy hám arqa miydin aqshil zatin payda etedi. Neyronlardin kelte osimshelerinde aqshil qabiq bolmastan, olardin toplami kulren tuske iye boladi. Neyronlardin duzilisi hám funkciyasina qaray seziwshi, hareketlendiriwshi hám araliq neyronlarga bolinedi. Seziwshi neyronlar nerv signallarin seziw organlarman bas hám arqa miyge jetkizedi. Olardin denesi nerv gangliylerinde (grek. ganglion - tuyin) jaylasadi. Nerv tuyinleri orayliq nerv sistemasinan sirtta jaylasqan nerv deneleri toplaminan ibarat. Hareketlendiriwshi neyronlar nerv impulslerin orayliq nerv sistemasinan organlarga hám bulshiq etlerge otkizedi.

Araliq neyronlar yaki interneyronlar (grek. interio - ishki) orayliq nerv sistemasinda seziwshi hám hareketlendiriwshi neyronlar araliginda jaylasqan. Sinapslar jardeminde qozgalis araliq neyron arqali seziwshi neyronnan hareketlendiriwshi neyronga baradi. Araliq neyronlar denesi hám osimsheleri nerv sistemasinan shetke shiqpaydi.

Orayliq nerv sistemasi nervler arqali barliq organlar menen baylamsqan (64-suwret). Nervier neyronlardin uliwmaliq qabiq penen oralgan uzin osimshelerinen ibarat. Orayliq nerv seziwshi, hareketlendiriwshi, araliq nevlerden turadi. Seziwshi nervier neyronlardin dendritlerinen quralgan bolip, olar arqali nerv impulsleri seziw organlarman orayliq nerv sistemasina jetkeriledi. Hareketlendiriwshi nervier hareketlendiriwshi neyron aksonlarinan ibarat. Olar arqali nerv impulsleri orayliq nerv sistemasinan bulshiq etlerge hám ishki organlarga baradi. Aralas nervier neyronlardin aksonlari va dendritlerden turadi. Olar arqali nerv impulsleri bir-birine qarama-qarsi eki bagdarda, yagmy orayliq nerv sistemasina hám onnan organlarga otedi.

1. Bilologiya (adam hám onıń anatomiyası) 8-klass sabaqlıǵı