[go: up one dir, main page]
ვიკიპედია

ბუდაპეშტი

ეს არის გამოქვეყნებული ვერსია, შემოწმებული 9 სექტემბერი 2024. არსებობს შემოუწმებელი რედაქტირება ფაილებში ან თარგებში.

ბუდაპეშტი (უნგრ. Budapest) — უნგრეთის დედაქალაქი და მოსახლეობის რაოდენობით ქვეყნის ყველაზე დიდი ქალაქი. მოსახლეობის მიხედვით ის ევროკავშირის სიდიდით მეცხრე ქალაქია,[6][7][8] სადაც 525კმ² ფართობის ტერიტორიაზე 1 752 286 ადამიანი ცხოვრობს.[9] ბუდაპეშტი, რომელიც ერთოდროულად ქალაქიცაა და მედიეც, ქმნის ბუდაპეშტის აგლომერაციის ცენტრს. აგლომერაციის ფართობი 7626კმ²-ია და მისი მოსახლეობა 3 303 786 კაცს შეადგენს, რაც მთელი უნგრეთის მოსახლეობის 33%-ია.[10][11]

ქალაქი
ბუდაპეშტი
უნგრ. Budapest

ზემოდან, მარცხნიდან მარჯვნივ: მდინარე დუნაი და უკანა ფონზე მატიაშის ეკლესია, ბუდას ციხესიმაგრე გელერტის მთიდან, უნგრეთის პარლამენტი, გმირთა მოედანი, წმინდა იშტვანის ბაზილიკა
დროშა გერბი

ქვეყანა უნგრეთის დროშა უნგრეთი
დაქვემდებარება დედაქალაქი
შიდა დაყოფა I რაიონი, II რაიონი, III რაიონი, IV რაიონი, V რაიონი, VI რაიონი, VII რაიონი, VIII რაიონი, IX რაიონი, X რაიონი, XI რაიონი, XII რაიონი, XIII რაიონი, XIV რაიონი, XV რაიონი, XVI რაიონი, XVII რაიონი, XVIII რაიონი, XIX რაიონი, XX რაიონი, XXI რაიონი, XXII რაიონი და XXIII რაიონი
კოორდინატები 47°29′54″ ჩ. გ. 19°02′27″ ა. გ. / 47.49833° ჩ. გ. 19.04083° ა. გ. / 47.49833; 19.04083
ქალაქის მერი გერგეი კარაჩონი[1] [2] [3]
დაარსდა 17 ნოემბერი, 1873
ფართობი 525,14 კმ²
ცენტრის სიმაღლე 117 მეტრი
ოფიციალური ენა უნგრული ენა
მოსახლეობა 1 686 222 (1 იანვარი, 2024)[4]
სიმჭიდროვე 3347,02 კაცი/კმ²
სასაათო სარტყელი UTC+1 და UTC+2
სატელეფონო კოდი 1
საფოსტო ინდექსი 1011–1239[5]
ოფიციალური საიტი budapest.hu
ბუდაპეშტი — უნგრეთი
ბუდაპეშტი

ბუდაპეშტის ისტორია იწყება მაშინ, როდესაც ადრეული კელტური დასახლება რომაულ ქალაქ აკვინკუმად გარდაიქმნა[12][13] და ქვემო პანონიის დედაქალაქი გახდა.[12] უნგრელები ამ ადგილზე IX საუკუნის ბოლოს გამოჩნდნენ,[14] მაგრამ 1241–42 წლებში ტერიტორია მონღოლების შემოსევის დროს გაიძარცვა და განადგურდა.[15] აღდგენილი ბუდა XV საუკუნისთვის რენესანსული ჰუმანიზმის ერთ-ერთ მთავარ ცენტრად გადაიქცა.[16][17][18] 1526 წელს მოჰაჩის ბრძოლას ოსმალების თითქმის 150 წლიანი მმართველობა მოჰყვა.[19] 1686 წელს ბუდას გათავისუფლების შემდეგ, რეგიონი განვითარების ახალ ეპოქაში შევიდა და პეშტ-ბუდა გლობალური ქალაქი გახდა, ხოლო 1873 წლის 17 ნოემბერს ბუდას, ობუდასა და პეშტის გაერთიანების შემდეგ ახალ დედაქალაქს „ბუდაპეშტი“ ეწოდა.[9][20] ბუდაპეშტი, ასევე, ავსტრია-უნგრეთის იმპერიის თანადედაქალაქი გახდა,[21] რომელიც 1918 წელს პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ დაიშალა. ქალაქი იყო 1848 წლის უნგრეთის რევოლუციის, 1945 წლის ბუდაპეშტის ბრძოლისა და 1956 წლის უნგრეთის რევოლუციის ეპიცენტრი.[22][23]

ბუდაპეშტი არის ბეტა + გლობალური ქალაქი რომელსაც აქვს ძლიერი კომერცია, ფინანსები, მედია, ხელოვნება, მოდა, კვლევები, ტექნოლოგიები, განათლება და გართობა.[24][25] უნგრეთის ფინანსური ცენტრი,[26] 2014 წელს ევროპის რიგით მეორე სწრაფად განვითარებად ურბანულ ეკონომიკად დასახელდა.[27] ბუდაპეშტში მდებარეობს ინოვაციისა და ტექნოლოგიის ევროპული ინსტიტუტის[28], ევროკავშირის პოლიციის კოლეჯისა[29] და ჩინეთის საინვესტიციო ხელშეწყობის სააგენტოს პირველი საგარეო ოფისის შტაბ-ბინები.[30] ბუდაპეშტში წარმოდგენილია 40-ზე მეტი კოლეჯი და უნივერსიტეტი, მათ შორის, ეტვეშ ლორანდის უნივერსიტეტი, ბუდაპეშტის კორვინუსის უნივერსიტეტი, ზემელვაისის უნივერსიტეტი და ბუდაპეშტის ტექნოლოგიისა და ეკონომიკის უნივერსიტეტი.[31][32] 1896 წელს გახსნილი[33] ბუდაპეშტის მეტროთი ყოველდღიურად 1,27 მილიონი ადამიანი, ხოლო ბუდაპეშტის ტრამვაის მომსახურებით კი 1,08 მილიონი ადამიანი სარგებლობს.[34]

ბუდაპეშტის ცენტრალური რაიონი, მდინარე დუნაის გასწვრივ, გამოცხადებულია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ნაწილად და წარმოდგენილია კლასიკური არქიტექტურის რამდენიმე ცნობილი ძეგლით, მათ შორისაა უნგრეთის პარლამენტი და ბუდას ციხესიმაგრე.[35] ქალაქს ასევე აქვს 80-მდე გეოთერმული წყარო,[36] თერმული წყლის გამოქვაბულების უდიდესი სისტემა,[37] სიდიდით მეორე სინაგოგა და სიდიდით მესამე პარლამენტის შენობა მსოფლიოში.[38] ბუდაპეშტი ყოველწლიურად 12 მილიონამდე ტურისტს მასპინძლობს, რაც მას ევროპის ერთ-ერთ ყველაზე მოთხოვნად მიმართულებად აქცევს.[39] ის ასევე Big7Media-ს „ევროპის 2020 წლის საუკეთესო მიმართულებების“ სიის სათავეშიც მოექცა.[40] კომპანია Which?-ის მიერ ჩატარებულ ანალოგიურ გამოკითხვაში ბუდაპეშტმა მესამე ადგილი დაიკავა.[41]

გეოგრაფია

რედაქტირება

კლიმატი

რედაქტირება
ჰავის მონაცემები — Budapest, 1991–2020, (extremes 1870-present)
თვე იან თებ მარ აპრ მაი ივნ ივლ აგვ სექ ოქტ ნოე დეკ წლიური
რეკორდულად მაღალი °C 18.1 20.6 26.1 32.0 34.0 39.5 40.7 40.0 37.6 30.8 23.4 19.3 40.7
საშუალო მაღალი °C 3.0 5.8 11.3 17.9 22.6 26.2 28.1 28.0 22.5 16.4 9.4 3.5 16.2
საშუალო დღიური °C 0.0 2.0 6.6 12.4 16.9 20.7 22.5 22.3 16.9 11.3 5.9 0.8 11.5
საშუალო დაბალი °C −2.5 −1.3 2.3 7.1 11.6 15.2 16.7 16.6 12.2 7.2 3.1 −1.4 7.2
რეკორდულად დაბალი °C −27.1 −25.0 −15.5 −7.2 −3.3 0.5 4.0 5.0 −3.1 −9.5 −16.4 −22.0 −27.1
საშუალო ნალექი (მმ) 31 33 32 36 67 66 75 61 52 45 48 40 586
ნალექიანი დღეები საშუალოდ (≥ 1.0 mm) 6 6 5.7 5.7 8 6.6 6.4 5.6 5.6 6.7 7.1 6.8 76.2
საშუალო ფარდობითი ტენიანობა (%) 79 74 66 59 61 61 59 61 67 72 78 80 68
ცვრის წერტილის საშუალო °C −3.9 −2.3 0.0 3.4 8.3 11.4 12.4 12.4 10.2 6.2 1.9 −1.8 4.9
საშუალო თვიური მზიანი საათები 53.8 83.4 133.4 179.5 233.8 250.6 279.4 253.8 195.7 150.7 65.1 49.2 1 928,4
საშუალო UV ინდექსი 2 3 3 5 5 6 6 6 4 3 2 2 4
წყარო 1: Hungarian Meteorological Service(temperature-precipitation) [42][43] (extremes)[44]
წყარო 2: NCEI(precipitation days[45])(humidity, dew point and sun 1961-1990 [46])

Weather Atlas (UV)[47]

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Hongrie : l'écologiste Gergely Karacsony remporte Budapest, défaite pour Viktor Orban — LCI, 2019.
  2. ↑ M.-L. W. Hongrie : le parti d'Orban battu aux municipales à Budapest — Le Parisien, 2019.
  3. ↑ Blow for Hungary PM Orbán as opposition wins Budapest mayoral race — The Guardian, 2019.
  4. ↑ Magyarország helységnévtára, Detailed Gazetteer of Hungary — KSH, 2024.
  5. ↑ http://www.budabox.hu/irsz.xls — 2001.
  6. ↑ Bachmann, Helena (18 March 2002). „Beauty and the Feast“. Time. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 ოქტომბერი 2008. ციტირების თარიღი: 22 May 2008.
  7. ↑ Taşan-Kok, Tuna (2004). Budapest, Istanbul and Warsaw: Institutional and spatial change. Eburon Uitgeverij, გვ. 41. ISBN 978-90-5972-041-1. 
  8. ↑ Meer, Dr Jan van der; Carvalho, Dr Luis; Berg, Professor Leo van den (28 May 2014) Cities as Engines of Sustainable Competitiveness: European Urban Policy in Practice. Ashgate Publishing, Ltd.. ISBN 978-1-4724-2704-5. 
  9. ↑ 9.0 9.1 Török, András. „Budapest“. Encarta. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 October 2009. ციტირების თარიღი: 6 April 2008. მითითებულია ერთზე მეტი |archiveurl= და |archive-url= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |archivedate= და |archive-date= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |accessdate= და |access-date= (დახმარება)
  10. ↑ About Budapest Transport Association. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 ოქტომბერი 2008. ციტირების თარიღი: 8 ნოემბერი 2021. About Budapest Transport Association. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 ოქტომბერი 2008. ციტირების თარიღი: 8 ნოემბერი 2021.
  11. ↑ telep lista. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 ნოემბერი 2006. ციტირების თარიღი: 8 ნოემბერი 2021. telep lista. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 ნოემბერი 2006. ციტირების თარიღი: 8 ნოემბერი 2021.
  12. ↑ 12.0 12.1 „Aquincum“. Encyclopædia Britannica. 2008.
  13. ↑ Sugar, Peter F. (1990). „Hungary before the Hungarian Conquest“, A History of Hungary. Indiana University Press, გვ. 3. ISBN 0-253-20867-X. 
  14. ↑ Budapest. Travel Channel. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 ოქტომბერი 2008. ციტირების თარიღი: 8 ნოემბერი 2021.
  15. ↑ Chisholm, Hugh, ed. (1911). „Budapest“ . Encyclopædia Britannica (ინგლისური). 4 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 734–737.
  16. ↑ Drake, Miriam A. (2003). „Eastern Europe, England and Spain“. Encyclopedia of Library and Information Science. CRC Press. p. 2498. ISBN 0-8247-2080-6. ციტირების თარიღი: 22 May 2008.
  17. ↑ Casmir, Fred L. (1995). „Hungarian culture in communication“, Communication in Eastern Europe: The Role of History, Culture, and media in contemporary conflicts. Lawrence Erlbaum Associates, გვ. 122. ISBN 0-8058-1625-9. [მუდმივი მკვდარი ბმული]
  18. ↑ Nagy, Balázs; Rady, Martyn; Szende, Katalin; Vadas, András (2016) Medieval Buda in Context. Leiden, Boston: Brill. ISBN 9789004307674. OCLC 1030542604. 
  19. ↑ Molnar, A Concise History of Hungary, Chronology pp. 15
  20. ↑ Molnar, A Concise History of Hungary, Chronology pp. 15.
  21. ↑ Alexander Watson, Ring of Steel: Germany and Austria-Hungary at War, 1914–1918 (2014). pp 536–40.: In the capital cities of Vienna and Budapest, the leftist and liberal movements and opposition parties strengthened and supported the separatism of ethnic minorities.
  22. ↑ UN General Assembly Special Committee on the Problem of Hungary (1957) Chapter II.C, para 58 (p. 20). (1.47 MB)
  23. ↑ John Lukacs (1994). Budapest 1900: A Historical Portrait of a City and Its Culture. Grove Press, გვ. 222. ISBN 978-0-8021-3250-5. 
  24. ↑ Hungary: Emerging Economic Power In Central And Eastern Europe. Thomas White International. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 ოქტომბერი 2017. ციტირების თარიღი: 10 ნოემბერი 2021.
  25. ↑ The World According to GaWC 2020. Globalization and World Cities. ციტირების თარიღი: 31 August 2020
  26. ↑ The Global Financial Centres Index 21. Long Finance (March 2017). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 ივნისი 2017. ციტირების თარიღი: 10 ნოემბერი 2021.
  27. ↑ Budapest Europe's Second Fastest-Developing Urban Economy, Study Reveals – The study examines the development of the world's 300 largest urban economies, ranking them according to the pace of development.. Brookings Institution (23 January 2015). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 ოქტომბერი 2017. ციტირების თარიღი: 8 March 2016
  28. ↑ „EU nations pick Budapest for technology institute“. The Sydney Morning Herald. 18 June 2008. ციტირების თარიღი: 4 December 2014.
  29. ↑ European Union Document Nos. 2013/0812 (COD), ENFOPOL 395 CODEC 2773 PARLNAT 307
  30. ↑ Budapesten nyílik az első kínai befektetési támaszpont külföldön hu. Heti Világgazdaság. ციტირების თარიღი: 26 May 2018
  31. ↑ Academic Ranking of World Universities 2015. ShanghaiRanking Consultancy. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 ოქტომბერი 2015. ციტირების თარიღი: 10 ნოემბერი 2021.
  32. ↑ CWUR 2015 – World University Rankings. Center for World University Rankings. ციტირების თარიღი: 25 July 2015
  33. ↑ Electric Railway Society (2003). https://books.google.com/books?id=9DdeAAAAIAAJ&redir_esc=y. Doppler Press. p. 61. Retrieved 29 August 2012.
  34. ↑ Mátyás Jangel. (September 2010) Közszolgáltatási szerződés, utasjogok, a szolgáltatástervezés és ellenőrzés folyamata a kötöttpályás helyi- és elővárosi közforgalmú közlekedésben hu (pdf) გვ. 10 (and 3). BKV Zrt. Közlekedési Igazgatóság [Directorate of Public Office. Transport]. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 იანვარი 2015. ციტირების თარიღი: 10 ნოემბერი 2021. Metro usage per day – Line 1: 120,000; Line 2: 405,000; Line 3: 630,000. (Line 4 began operations in 2014, with a 110,000 ridership estimated by Centre for Budapest Transport (BKK) based on the latest year.)
  35. ↑ World Heritage Committee Inscribes 9 New Sites on the World Heritage List. Unesco World Heritage Centre. ციტირების თარიღი: 31 January 2008
  36. ↑ Hungary's, Budapest's and Balaton's Guide: Budapest's spas: Gellért, Király, Rác, Ru..'l'; l;lldas, Széchenyi, Lukács. Guideviaggi.net. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 სექტემბერი 2008. ციტირების თარიღი: 10 ნოემბერი 2021.
  37. ↑ Big underground thermal lake unveiled in Budapest, Hungary. Tvnz.co.nz (19 November 2008). ციტირების თარიღი: 7 July 2009
  38. ↑ The Parliament of Hungary is the world's third largest Parliament building. visitbudapest.travel. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 ივლისი 2017. ციტირების თარიღი: 25 June 2017
  39. ↑ Euromonitor International's top city destinations ranking. Euromonitor. ციტირების თარიღი: 17 October 2019
  40. ↑ Thorn, Elizabeth. (30 September 2019) The 7 Hottest European Destinations For 2020. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 ოქტომბერი 2019. ციტირების თარიღი: 24 October 2019
  41. ↑ Best City Breaks in Europe. ციტირების თარიღი: 24 October 2019
  42. ↑ Budapest éghajlati jellemzői Hungarian. Hungarian Meteorological Service. ციტირების თარიღი: 25 April 2024
  43. ↑ Havi adatok - Adatok - met.hu (13 February 2022).
  44. ↑ Temperature extremes - Budapest Hungarian. Hungarian meteorological service. ციტირების თარიღი: 25 April 2024
  45. ↑ World Meteorological Organization Climate Normals for 1991-2020: Budapest-Belterulet (CSV). National Oceanic and Atmosoheric Administration. ციტირების თარიღი: 25 April 2024
  46. ↑ World Meteorological Organization Climate Normals for 1961-1990: Budapest-KMI (TXT). National Oceanic and Atmosoheric Administration. ციტირების თარიღი: 25 April 2024
  47. ↑ Budapest, Hungary – Detailed climate information and monthly weather forecast. Yu Media Group. ციტირების თარიღი: 3 July 2019
იუნესკოს დროშა  მსოფლიო მემკვიდრეობა UNESCO, ობიექტი № 400
ინგლ. • რუს. • ფრ.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ბუდაპეშტი&oldid=4700155“-დან