კარმინა ბურანა

„კარმინა ბურანა“
კარლ ორფის კანტატა
პარტიტურის ყდა, რომელზეც გამოსახულია ბედის ბორბალი (Rota Fortunae)
მშობ. სახელი	ლათ. Carmina Burana
სახელი	ლათ. Carmina Burana: Cantiones profanae cantoribus et choris cantandae comitantibus instrumentis atque imaginibus magicis
ქართულად	„ბოირენის სიმღერები: სეკულარული სიმღერები მომღერლებისა და გუნდებისათვის, ინსტრუმენტებთან და ჯადოსნურ სურათებთან ერთად შესასრულებლად“
ჟანრი	კანტატა
დაწერილი	1935 - 1936
ენა	სეკულარული ლათინური საშუალო ზემოგერმანული ძველი ფრანგული
დაფუძნებული	შუასაკუნეების პოეტურ კრებულზე Carmina Burana
გამოქვეყნებული	1937
გამომცემელი	Schott Music
ნაწილები	25
ინსტრუმენტული შემადგენლობა	სიმფონიური ორკესტრი (გაფართოებული) სოლისტები (სოპრანო, ტენორი, ბარიტონი) 2 შერეული გუნდი, 1 ბიჭუნათა გუნდი
პრემიერა
თარიღი	8 ივნისი, 1937
ადგილი	ფრანკფურტის ოპერა, ფრანკფურტი, გერმანია
დირიჟორი	ბერტილ ვეტცელსბერგერი
შემსრულებლები	ფრანკფურტის ოპერის ორკესტრი Cäcilienchor Frankfurt

„კარმინა ბურანა“ (ლათ. Carmina Burana) — კარლ ორფის კანტატა, შექმნილი 1935-1936 წლებში. ტექსტის სახით იყენებს 24 ლექსს შუასაუკუნეების იმავე სახელწოდების პოეტური კრებულიდან. კრებულის სრული სახელწოდებაა ლათ. Carmina Burana: Cantiones profanae cantoribus et choris cantandae comitantibus instrumentis atque imaginibus magicis („ბოირენის სიმღერები: სეკულარული სიმღერები მომღერლებისა და გუნდებისათვის, ინსტრუმენტებთან და ჯადოსნურ სურათებთან ერთად შესასრულებლად“). მისი პრემიერა 1937 წლის 8 ივნისს, ფრანკფურტის ოპერაში შედგა. იგი ნაწილია ორფის მუსიკალური ტრიპტიქისა „ტრიუმფები“ (Trionfi), რომელშიც, აგრეთვე, შედის „კატული კარმინა“ (Catulli Carmina) და „აფროდიტეს ტრიუმფი“ (Trionfo di Afrodite). „კარმინა ბურანას“ პირველი და ბოლო სექცია ერთი და იგივე პიესაა, სახელწოდებით ლათ. Fortuna Imperatrix Mundi („ბედი, სამყაროს მბრძანებელი“) და იწყება ცნობილი ფრაზით „O Fortuna“.

1934 წელს ორფს ხელში ჩაუვარდა ლექსების კრებული Carmina Burana, იოჰან ანდრეას შმელერის 1847 წლის რედაქცია, რომლის ორიგინალი ტექსტების უმეტესობა XI-XII საუკუნით, ზოგიერთი კი XIII საუკუნით თარიღდებოდა. იურისპრუდენციის ახალგაზრდა სტუდენტის, ლათინური და ბერძნული ენების ენთუზიასტის, მიშელ ჰოფმანის დახმარებით ორფმა კრებულიდან 24 ლექსი შეარჩია და ლიბრეტოს სახით დაალაგა. მათი უმეტესობა სეკულარულ ლათინურ ენაზეა, ზოგიერთი მათგანი საშუალო ზემოგერმანულზე (უფრო დაზუსტებით, საშუალო ზემოგერმანულის ბავარიულ ვარიანტზე)^[1][2] და ძველ ფრანგულზე. ლექსებში ბევრი თემაა განხილული, რომელთა უმეტესობაც ისეთივე ნაცნობი იყო XIII საუკუნეში, როგორც XXI-ში: იღბლის და სიმდიდრის წარმავალობა, სიცოცხლის ეფემერული ბუნება, გაზაფხულის დაბრუნებასთან დაკავშირებული სიხარული, ასევე, სიამოვნება და მწუხარება, რომელიც დალევას, სიხარბეს, აზარტს და ვნებას მოჰყვება.

„კარმინა ბურანა“ მთლიანობაში 25 ნაწილისგან შედგება, რომლებიც ხუთ დიდ სექციადაა დაყოფილი. თითოეული ნაწილის დასაწყისში ორფს attacca-ს აღნიშვნა აქვს მითითებული.

კომპოზიციური სტრუქტურა მეტწილად მბრუნავი ბედის ბორბლის იდეას ეფუძნება. „ბურანას კოდექსის“ პირველ გვერდზე გამოსახულ ბედის ბორბალზე შემდეგი ლათინური წარწერაა:

Regnabo, Regno, Regnavi, Sum sine regno.
(ვიმეფებ, ვმეფობ, ვმეფობდი; მე სამეფო არ მაქვს).

თითოეულ სცენაში, ზოგჯერ კი ცალკეულ ნაწილებშიც, ბედის ბორბალი ტრიალებს, სახარული სიმწარედ იქცევა, ხოლო იმედი მწუხარებად. „O Fortuna“, პირველი ლექსი შმელერის რედაქციაში, ამ წრეს ასრულებს, იგი მთლიანი ნაწარმოების თავში და ბოლოში გვხვდება, რითიც ზოგად კომპოზიციურ ჩარჩოს კრავს.

ორფი ემხრობოდა დრამატულ კონცეფციას „სამყაროს თეატრი“ (Theatrum Mundi), სადაც მუსიკა, მოძრაობა და საუბარი ერთმანეთისგან განუყოფელია. ბებკოკი წერს, რომ „ორფის არტისტული ფორმულა მუსიკას ზღუდავდა იმით, რომ ყოველი მუსიკალური მომენტი კავშირში უნდა ყოდილიყო სცენაზე მიმდინარე მოქმედებასთან. სწორედ აქ სცდება „კარმინა ბურანას“ თანამედროვე პერფორმანსები ორფის განზრახვებს“. ორფმა ნაწარმოებს მიაწერა ქვესათაური „სასცენო კანტატა“, რაშიც გულისხმობდა, რომ იგი სცენაზე, ცეკვის, ქორეოგრაფიის, ვიზუალური დიზაინის და სხვა სასცენო ელემენტების თანხლებით უნდა შესრულებულიყო. მიუხედავად ამისა, იგი დღეს, უმეტესწილად, საკონცერტო დარბაზებში, კანტატის სახით სრულდება ხოლმე.

1978 წელს მინესოტას ცეკვის თეატრმა კანტატის ქორეოგრაფიული ვერსია დადგა, რომლის ავტორიც ლოის ჰოლტონი იყო.^[3] ორფის 80 წლის იუბილესთან დაკავშირებით, გერმანულ ტელეარხ ZDF-ის დაკვეთით „კარმინა ბურანას“ ქორეოგრაფიული ვერსია ფილმის სახით გადაიღეს. რეჟისორი ჟან-პიერ პონელი იყო და მის მომზადებაში თავად კომპოზიტორიც იყო ჩართული.^[4]

"O Fortuna" (30 წამიანი ვერსია)

---

ვერ ხსნით ფაილს? იხ. მედია მაშველი.

ორფის სტილი პირდაპირობისა და იოლად აღქმადობის განზრახვას ამჟღავნებს. „კარმინა ბურანა“ თითქმის არ შეიცავს მუსიკალური მასალის განვითარებას კლასიკური გაგებით, საგულისხმოა პოლიფონიის არარსებობაც. კომპოზიტორი, აგრეთვე, ერიდება ღია ჰარმონიულ სირთულესაც, რაც ბევრმა კრიტიკოსმა აღნიშნა კიდეც, მათ შორის, The New York Times-ის ალან პაუერსმა.^[5]

მელოდიურად ორფის მუსიკა რენესანსის და ადრეული ბაროკოს ოსტატების, მათ შორის, უილიამ ბერდის და კლაუდიო მონტევერდის გავლენებს ამჟღავნებს.^[6] არსებობს გავრცელებული არასწორი შეხედულება, რომ ორფმა მელოდიები ნევმურ მელოდიებზე დააფუძნა. მიუხედავად იმისა, რომ „ბურანას კოდექსის“ ბევრ ტექსტს ნევმები მართლაც ახლავს, მათი უდიდესი ნაწილი ორფის დროს გაშიფრული არ იყო და არცერთი მათგანი ორფს მოდელის სახით არ გამოუყენებია.^[7][8] მისი ბრწყინვალე გაორკესტრება იგორ სტრავინსკისთან კავშირს ამჟღავნებს, კერძოდ, იგი საკმაოდ ჰგავს სტრავინსკის შედარებით ადრეული ნაწარმოების, „ქორწილის“ (Les noces) გაორკესტრებას.

რიტმი, სტრავინსკის მსგავსად, ორფისთვისაც ხშირად უმთავრესი მუსიკალური ელემენტია. მთლიანობაში, ნაწარმოები რიტმულად მარტივისა და პირდაპირის შთაბეჭდილებას ტოვებს, თუმცა, რიტმი ხშირად იცვლება ტაქტიდან ტაქტში. თუ მთლიანი სექციების რიტმული სტრუქტურას განვიხილავთ, ხუთწლილად ტაქტს ხშირად მოსდევს შვიდწილადი, ოთხწილადი და ასე შემდეგ, რაც, ხშირად, ცეზურის ნიშნითაა გამოყოფილი. რიტმულ ცვლილებები იმდენად ხშირია, რომ იქმნება „საუბრის“ მსგავსი ეფექტი, იმდენად, რომ ნაწარმოების რეალური რიტმული კომპლექსურობა ხშირად მხედველობიდან გამორჩებათ ხოლმე.

ზოგიერთი სოლო არია მომღერლებისთვის სერიოზულ გამოწვევას წარმოადგენს: ტენორის ერთადერთი სოლო არია, Olim lacus colueram, თითქმის მთლიანად ფალცეტის რეგისტრში იმღერება, რაც კარგად აჩვენებს პერსონაჟის ტანჯვას (ამ შემთხვევაში, გედის, რომელიც იწვება). ბარიტონის არიებიც ხშირად ითხოვს ისეთ მაღალ ნოტებს, რომლებიც ბარიტონის რეპერტუარში ცოტაა, ასევე, ნაწილი არიისა Dies nox et omnia ხშირად ფალცეტით იმღერება, რაც ამ ხმის რეპერტუარისთვის უნიკალური შემთხვევაა. აღსანიშნავია სოპრანოს არია Dulcissime, რომელიც უკიდურესად მაღალ ნოტებს ითხოვს. ორფის განზრახვა იყო, ეს არია ჩვეულებრივ ლირიკულ სოპრანოს შეესრულებინა და არა კოლორატურას, რათა დაძაბულობა უფრო აშკარა ყოფილიყო.

„კარმინა ბურანა“ განსაზღვრულია დიდი ორკესტრისათვის შემდეგი შემადგენლობით:

„კარმინა ბურანა“ პირველად ფრანკფურტის ოპერაში, 1937 წლის 8 ივნისს დაიდგა. დირიჟორი იყო ბერტილ ვეტცელსბერგერი (1892-1967), დამდმელი რეჟისორი ოსკარ ველტერლინი, ხოლო სცენისა და კოსტიუმების დიზაინი ლუდვიგ ზივერტს ეკუთვნოდა. პრემიერას უდიდესი წარმატება ხვდა წილად, რის შემდეგაც ორფი თავის გამომცემელს, Schott Music-ს სწერდა:

ყველაფერი, რაც აქამდე დამიწერია და რაც თქვენ, საუბედუროდ, დაგიბეჭდავთ, შეიძლება, განადგურდეს. „კარმინა ბურანათი“ ჩემი ნაწარმოებების კატალოგი იწყება.^[9]

პერფორმანსები გერმანიის სხვა ქალაქებშიც გაიმართა. ნაცისტური რეჟიმი ნაწარმოებს ტექსტის ეროტიული ბუნების გამო თავიდან ეჭვის თვალით უყურებდა, თუმცა, საბოლოო ჯამში იგი მიიღეს.^[10] გერმანიაში იმ პერიოდში შექმნილი ნაწარმოებებიდან იგი ყველაზე ცნობილი გახდა.^[11] მისი პოპულარობა ომის შემდეგ კიდევ უფრო გაიზარდა 1960-იანი წლებისთვის იგი საერთაშორისო კლასიკური რეპერტუარის ნაწილი იყო.

ალექს როსის სიტყვებით, ნაწარმოები, თავისთავად, „არავითარ ცოდვას არ სჩადის იმით, რომ პოპულარული რჩება. ის, რომ „კარმინა ბურანა“ ასობით ფილმსა თუ სატელევიზიო რეკლამაში გამოჩნდა, ადასტურებს, რომ იგი არავითარ ეშმაკეულ გზავნილ არ შეიცავს, მეტიც, იგი საერთოდ არ შეიცავს გზავნილს.“^[12]

სურვილი, რომელიც ორფმა თავის გამომცემელთან გამოთქვა, პრინციპში, შესრულდა: მისი ვერცერთ ნაწარმოები პოპულარობით „კარმინა ბურანას“ ვერ უახლოვდება, რისი დასტურიცა „O Fortuna-ს“ ხშირი გამოყენება პოპ-კულტურაში და მთლიანი კანტატის მუდმივი ადგილი საკონცერტო რეპერტუარებში. შეერთებულ შტატებში „კარმინა ბურანა“ ერთ-ერთია XX საუკუნის იმ მცირერიცხოვანი კლასიკური ნაწარმოებებიდან, რომლებიც წარმატებით იყიდება.

ნაწარმოების პოპულარობის ერთ-ერთი შედეგი მისი არაერთი არანჟირებაა შემსრულებელთა სხვადასხვა კომბინაციისათვის. 1956 წელს ორფის მოსწავლემ, ვილჰეკმ კილმაიერმა შექმნა კანტატის ვერსია მცირე ძალებისათვის (სოლისტები, შერეული გუნდი, ბავშვთა გუნდი, ორი ფორტეპიანო და ექვსი დასარტყამი ინსტრუმენტი), რისი უფლებაც თავად ორფისგან მიიღო. მაში მოცემულია პატარა სოლო პარტიები სამი ტენორის, ბარიტონისა და ორი ბანისათვის. ეს ვერსია ნაწარმოების შესრულების საშუალებას შედარებით მცირე ანსამბლებსაც აძლევს.^[13][14][15]

ხუან ვისენტე მას კილესმა (დ. 1921) მოამზადა არანჟირება სასულე ანსამბლისათვის. მისი მიზანი, იყო ნაწარმოების შესრულების საშუალება მიეცა, ერთის მხრივ, სასულე ანსამბლებისთვის, ხოლო მეორეს მხრივ, ისეთი ქალაქებისთვის, სადაც კარგი გუნდები და სასულე ბენდები იყო, მაგრამ არ იყო სიმფონიური ორკესტრები. ეს ვერსია ჩრდილოეთ ტეხასის სასულე სიმფონიურმა ორკესტრმა იუჯინ კორპორონის დირიჟორობით ჩაწერა. მას კილესმა სოლისტების, გუნდების, დასარტყამი ინსტრუმენტებისა და ფორტეპიანოს პარტიები ორიგინალური ვერსიიდან სრულად შეინარჩუნა.^[16]

არსებობს კიდევ ერთ ვერსია საკონცერტო სასულე ანსამბლისათვის, რომლის ავტორია ჯონ კრენსი და იგი გუნდის პარტიას არ შეიცავს. არსებობს რამდენიმე არანჟირება ახალგაზრდული ანსსამბლებისთვისაც.

ავსტრალიელ კლასიკურ გიტარისტს, გარეთ კოხს ეკუთვნის „კარმინა ბურანას“ არანჟირება გიტარისათვის. ამ ვერსიის ჩანაწერი მან ABC Classics-ის ლეიბლით ჯერ 1998 წელს, შემდეგ კი, 2005 წელს გამოუშვა.

არაკლასიკური (არასაორკესტრო) ტიპის ჩანაწერებიდან აღსანიშნავია:

• რეი მანზარეკი, ჯგუფ Doors-ის წევრი (კლავიში). პროდიუსერები ფილიპ გლასი და კურტ მუნკაჩი. რეი მანზარეკის არანჟირება. ალბომი Carmina Burana, გამოიცა 1983 წელს A&M Records-ის ლეიბლით. მიეკუთვნება როკ-მუსიკის, პროგრესივ-როკის და არტ-როკის ჟანრებს.
• ნიუ-იორკის საგუნდო საზოგოგადოება და ჯეფრი რიდ ბეიკერის აკომპანიმეტი სინთეზატორებით. 1988 წლის ჩანაწერი.^[29]

• Kater, Michael H. (2000). „Carl Orff: Man of Legend“, Composers of the Nazi Era: Eight Portraits. New York: Oxford University Press. 
• Taruskin, Richard (2005). The Oxford History of Western Music. Oxford: Oxford University Press. 
• Various authors (eds.): Carl Orff und sein Werk. Dokumentation, 8 vols., Schneider, Tutzing 1975–1983, ISBN 3-7952-0154-3, ISBN 3-7952-0162-4, ISBN 3-7952-0202-7, ISBN 3-7952-0257-4, ISBN 3-7952-0294-9, ISBN 3-7952-0308-2, ISBN 3-7952-0308-2, ISBN 3-7952-0373-2

• Abrantes, Miguel Carvalho (2020). რედ. KDP: The Carmina Burana of Carl Orff: Translated from Latin to English. 
• Babcock, Jonathan. "Carl Orff's Carmina Burana: A Fresh Approach to the Work's Performance Practice". Choral Journal 45, no. 11 (May 2006): 26–40.
• Fassone, Alberto: "Carl Orff", in: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London: Macmillan 2001.
• Lo, Kii-Ming, "Sehen, Hören und Begreifen: Jean-Pierre Ponnelles Verfilmung der Carmina Burana von Carl Orff", in: Thomas Rösch (ed.), Text, Musik, Szene – Das Musiktheater von Carl Orff, Mainz etc. (Schott) 2015, pp. 147–173.
• Steinberg, Michael. "Carl Orff: Carmina Burana". Choral Masterworks: A Listener's Guide. Oxford: Oxford University Press, 2005, 230–242.
• Werner Thomas: Das Rad der Fortuna – Ausgewählte Aufsätze zu Werk und Wirkung Carl Orffs, Schott, Mainz 1990, ISBN 3-7957-0209-7.

• "Ave Formosissima", "O Fortuna" YouTube-ზე, ბრაზილიის უნივერსიტეტის სიმფონიური გუნდი
• Carmina Burana Web დაარქივებული 2007-03-20 საიტზე Wayback Machine. ― საიტი კარლ ორფის „კარმინა ბურანას“ შესახებ
• ტექსტი ― ორიგინალი და ინგლისური თარგმანი, ორფის ლიბრეტოს მიხედვით
• პერფორმანსის პროგრამა შენიშვნებით დაარქივებული 2023-06-03 საიტზე Wayback Machine. , 28 მარტი, 2004, ფილადელფიის მენდელსონის კლუბი
• "The Lasting Appeal of Orff's Carmina Burana", აუდიო-ფაილები და ტრანსკრიპცია, NPR
• „კარმინა ბურანას“ სრული ტექსტი
• "Carl Orff: Carmina Burana" (სრული პერფორმანსი; ხანგრძლივობა 1:11), უნივერსიტეტის გუნდი, კალიფორნიის უნივერსიტეტის (UC Davis) სიმფონიური ორკესტრი, Pacific Boychoir. Mondavi Center, 4 ივნისი, 2006
• "The Story of the Carmina Burana", ნიდერლანდების რადიოს არქივები, 19 დეკემბერი, 2004