Jöfnunarsæti

Jöfnunarsæti eða uppbótarsæti eru notuð í þingkosningum í flestum Norðurlandanna og Þýskalandi. Jöfnunarmenn koma til viðbótar við kjördæmakjörna þingmenn og hafa þann tilgang að úthlutun þingsæta til stjórnmálaflokka á landsvísu sé í sem mestu samræmi við hlutfallslega skiptingu atkvæða á landsvísu.

Á Íslandi eru 9 af 63 sætum á Alþingi jöfnunarsæti en til þess að stjórnmálaflokkur komi til greina við úthlutun jöfnunarsæta þarf hann að hafa fengið a.m.k. 5% atkvæða á landsvísu. Jöfnunarsætin eru bundin kjördæmum þannig að landsbyggðarkjördæmin þrjú hafa hvert um sig einn jöfnunarmann en í hverju af kjördæmunum þremur á höfuðborgarsvæðinu eru tveir jöfnunarmenn. Úthlutunarreglur jöfnunarsæta leiða til þess að lítill atkvæðamunur, bæði á milli framboða og á milli sama framboðs í mismunandi kjördæmum, getur leitt til gerólíkrar úthlutunar á því í hvaða kjördæmum jöfnunarmenn lenda. Eftir því sem talningu vindur fram á kosninganótt þá sjást gjarnan miklar sviptingar á úthlutun jöfnunarsæta og hefur verið vísað til þess sem „jöfnunarmannahringekju“.^[1] Kerfið hefur því sætt nokkurri gagnrýnni vegna þess að erfitt þyki fyrir almenning að skilja hvernig kerfið skilar niðurstöðum sínum. Þessi umræða komst í hámæli í kjölfar Alþingiskosninga 2021 þar sem endurtalning atkvæða og smávægilegar breytingar á atkvæðatölum í Norðvesturkjördæmi á sunnudegi eftir kjördag leiddi til þess að fimm jöfnunarmenn duttu út og aðrir fimm komu inn í staðinn.

Þegar núverandi fyrirkomulagi jöfnunarmanna var komið á með breytingu á stjórnarskrá 1999 og kosningalögum ári síðar var það á grundvelli sáttar milli allra stjórnmálaflokka um að kosningakerfið ætti að leiða til úthlutunar á þingsætum til stjórnmálaflokka í samræmi við fylgi þeirra á landsvísu. Það gekk eftir í fyrstu þremur þingkosningunum eftir að kerfinu var komið á en frá og með Alþingiskosningunum 2013 hefur jöfnunarmannakerfið ekki megnað að jafna hlut stjórnmálaflokka á landsvísu. Það gerist vegna þess að mun færri kjósendur eru að baki hverjum kjördæmakjörnum þingmanni í landsbyggðarkjördæmunum en á höfuðborgarsvæðinu og jöfnunarmenn eru of fáir á landsvísu til að leiðrétta muninn.^[2]

Í fernum þingkosningum hefur úthlutun þingsæta ekki verið í samræmi við fylgi flokka á landsvísu:

• 2013: Framsóknarflokkurinn hagnast um eitt sæti á kostnað Vinstri grænna.
• 2016: Sjálfstæðisflokkurinn hagnast um eitt sæti á kostnað Vinstri grænna.
• 2017: Framsóknarflokkurinn hagnast um eitt sæti á kostnað Samfylkingar.
• 2021: Framsóknarflokkurinn hagnast um eitt sæti á kostnað Sjálfstæðisflokks.

Um úthlutun jöfnunarsæta fer samkvæmt 108. gr. laga um kosningar til Alþingis nr. 24/2000. Samhljóma ákvæði er í nýjum kosningalögum sem taka gildi 1. janúar 2022.

Til einföldunar má segja að úthlutunin fari fram í tveimur skrefum:

1. Í fyrsta lagi þarf að finna út hvað hver stjórnmálaflokkur á heimtingu á mörgum jöfnunarmönnum á landsvísu. Það er gert með því að reikna út svonefndar landstölur hvers flokks. Deilt er í fjölda atkvæða á landsvísu með fjölda kjördæmakjörinna þingmanna flokksins að einum viðbættum, svo tveimur og svo koll af kolli og þannig fundin röð af landstölum fyrir hvern flokk. Þeir stjórnmálaflokkar sem hafa 9 hæstu landstölurnar fá jöfnunarsætin í sinn hlut. Með þessu er í raun líkt eftir því hvernig þingsætum væri úthlutað samkvæmt d'Hondt-reglu ef landið væri eitt kjördæmi.
2. Í öðru lagi þarf að raða þeim jöfnunarmönnum sem stjórnmálaflokkar fá í fyrsta skrefi niður á laus jöfnunarsæti í kjördæmunum. Það er gert með því að finna hvaða stjórnmálaflokkur hafði hæstu landstöluna úr skrefi eitt og úthluta til hans jöfnunarmanni í því kjördæmi þar sem sem næsti maður þess flokks til að ná kjöri hafði hæstu hlutfallslegu útkomutöluna. Hlutfallsleg útkomutala er hlutfall atkvæða flokksins af heildarfjölda atkvæða í kjördæminu, deilt með fjölda þingmanna flokksins sem þegar hafa náð kjöri í kjördæminu að einum viðbættum. Ef framboð hefur t.d. 15% fylgi í kjördæmi og einn kjördæmakjörinn mann þá er hlutfallsleg útkomutala næsta manns 7,5%. Svo er næsta landstala fundin og farið eins að, en ef jöfnunarsæti í því kjördæmi þar sem næsti maður hafði hæstu hlutfallslegu útkomutöluna er þegar upptekið þarf að fara í það kjördæmi þar sem fylgið var næstmest. Eftir því sem neðar dregur í úthlutun jöfnunarmanna fækkar að sama skapi jöfnunarsætunum sem í boði eru í kjördæmunum.

Svokölluð jöfnunarmannahringekja við talningu atkvæða fer af stað vegna þess sem gerist í öðru skrefinu. Til dæmis ef það koma inn nýjar tölur sem breyta því í hvaða kjördæmi flokkurinn sem á fyrsta jöfnunarsætið á landsvísu hefur hæstu hlutfallslegu útkomutöluna, þá breytist um leið úthlutun allra jöfnunarsætanna. Úthlutunarreglur jöfnunarsæta leiða til þess að flokkar sem eiga heimtingu á síðustu jöfnunarsætunum fá þau ekki endilega í þeim kjördæmum þar sem fylgið var hlutfallslega mest vegna þess að sætin þar eru þegar upptekin. Þetta getur einnig leitt til þess að sami flokkurinn fái úthlutað báðum sætum í þeim kjördæmum þar sem jöfnunarsætin eru tvö. Samkvæmt reglunum er raunar fræðilegur möguleiki á því að flokkur fái úthlutað jöfnunarsæti í kjördæmi þar sem hann hefur ekki fengið nein atkvæði eða jafnvel ekki verið í framboði. Ekki er fjallað um það í kosningalögum hvað myndi gerast við þær aðstæður.

1. ↑ Listar yfir nýkjörna þingmenn sendir á yfirkjörstjórnir - Kjarninn, 28.9.2021
2. ↑ Jöfnunarsæti þyrftu að vera fleiri - RÚV, 26.1.2021

Hverjar eru úthlutunarreglur jöfnunarþingsæta? - Vísindavefurinn