Te

Te er seyði sem búið er til úr laufblöðum og brumi af terunnanum (fræðiheiti: Camellia sinensis). Te getur þó einnig átt við efnin sem notuð eru til að brugga seyðið, þ.e.a.s. þurrkuð lauf teplöntunnar sem stundum eru bætt með kryddi, jurtum eða ávöxtum. Te er náttúruleg uppspretta koffíns og teofýllíns. Í sumum löndum er hellt upp á te í tekatli.

Jurtate á oftast við um seyði sem bruggað er án telaufa og inniheldur aðeins jurtir og ávexti. Dæmi um jurtate er rósaldinte og kamillute. Þar sem ekki er um raunverulegt te að ræða er oft talað um jurtaseyði. Í þessari grein er aðeins talað um te í bókstaflegri merkingu, þ.e.a.s. seyði úr telaufum.

Um 3,2 milljónir tonna af tei voru framleidd á heimvísu árið 2004 (tölur frá FAO^[1]).

Teræktun

Terunninn vex villtur í heittempruðu monsún loftslagi Asíu við rætur Himalajafjalla og verður allt að fimm til fimmtán metra hár. Dæmi eru þó um 30 metra háa terunna. Mörg skordýr herja á teplöntuna, svo sem stökktifur, mítlar, tólffótungar og termítar.

Terunnar eru bæði ræktaðir í tempruðu og heittempruðu loftslagi. Í tempruðu loftslagi eru bestu aðstæðurnar hátt yfir sjávarmáli. Ræktaðir terunnar eru klipptir niður undir tvo metra til að auka laufvöxt og auðvelda aðgengi að laufblöðunum. Helstu ræktendur tes eru Indland, Kína, Bangladess, Pakistan, Íran, Srí Lanka, Taívan, Japan, Indónesía, Nepal, Ástralía, Argentína og Kenía. Í teversluninni eru Srí Lanka og Taívan enn kölluð sínum gömlu nöfnum, Ceylon og Formosa.

Verkun og flokkun

Þrjár megingerðir tes — grænt, dökkt og svart — fást með mismunandi verkun telaufsins. Ef lauf terunnans eru ekki þurrkuð byrja þau að visna og oxast fljótlega eftir að þau eru tínd. Séu þau þurrkuð fljótt fæst af þeim grænt te en svart ef þeim er leyft að oxast lengur. Dökkt te eða oolong te (mandarín: wūlóngchá eða „svart drekate“) er nokkurs konar millistig græns og svarts tes.

Verkunin er lík möltun byggs, þar sem mjölva er breytt í sykur. Laufin dökkna smám saman þegar blaðgrænan brotnar niður og sútunarsýra losnar. Næsta skref er að ákveða hvenær stoppa á oxunina, en það er gert með því að hita laufin svo að vatn gufar upp.

Stundum er talað um gerjun telaufa þótt engin raunveruleg gerjun eigi sér stað. Ekkert ger er til staðar og ekkert alkóhól myndast. Ef ekki er fylgst vandlega með raka- og hitastigi vaxa sveppir (mygla) í teinu. Ef það gerist valda þeir gerjun og myndun eiturefna sem sum hver eru krabbameinsvaldandi. Þegar raunveruleg gerjun á sér stað þarf því að henda uppskerunni.

Te úr íslenskum jurtum

Á Íslandi voru sumar plöntutegundir tíndar til tegerðar eins og t.d.: rjúpnalauf, þrílit fjóla og æruprís (depla), einkum sú tegund sem nefnist hárdepla (Veronica officinalis) í Flóru Íslands. En líka blóðberg, vallhumall, sortulyng og aðalbláberjalyng.