Sasao a Vietiko

Ti sasao a Vietiko ket ti sanga ti pamilia ti pagsasao nga Austroasiatiko. Ti sanga ket dati a kinunkuna babaen dagiti termino a Việt–Mường, Annamese–Muong, ken Vietnamuong; ti termino a Vietiko ket insingasing idi babaen ni Hayes (1992),^[1] nga isu ti nangisingasing a baliwan ti panangipalawag ti Việt–Mường a kas panangibaga iti sub-sanga ti Vietiko nga aglaon laeng iti Bietnamis ken Mường.

Adu kadagiti sasao a Vietiko ket addaan kadagiti sistema ti paaweng wenno ponasion nga agpakatengga iti Viet–Muong ken dagiti sabali a sanga ti Austroasiatiko nga awanan iti signipikante nga impluensia iti Insik wenno Tailandes.

Ti Bietnamis, ita nga aldaw, ket addaan iti signipikante nga impluensia iti Insik a naipangpangruna iti bokabulario ken sistema ti paaweng. Ti bokabulario a Sino-Bietnamis ket mangbukel iti agarup a 30–60% iti bokabulario ti Bietnamis, a saan a mairaman dagiti kalko manipud iti Tsina.

Naibatay iti dibersidad iti lingguistiko, ti kasayaatan a nagtaudan ti sasao a Vietiko ket agparang a mabirukanen iti moderno nga aldaw a Probinsia ti Bolikhamsai ken Probinsia ti Khammouane iti Laos ken dagiti ipay parte ti Probinsia ti Nghệ An ken Probinsia ti Quảng Bình iti Bietnam. Ti kaduog ti sanga a Vietiko ket mapetsado iti saan a nabibiit ngem 2,000 a tawtawen.^[2]

Ti tinaudan ti pagsasao a Vietiko ket tradisional a naipagarup a naibatay iti likmut ti lugar ti Karayan Nalabbasit nga itan ket tio Akin-amianan a Sentral a Bietnam. Nupay kasta, dagiti tinaudan ti sasao a Vietiko ket agtultuloy a kontrobersial a topiko kadagiti lingguista.

Ti pagsasao a Bietnamis ket nainaganan idi a kas Austroasiatiko idi tengnga ti maika sangapulo ket siam a siglo, ken adda ita iti napigsa nga ebidensia para iti daytoy a panangidasig. Ti moderno a Bietnamis ket monosilabiko paaweng a pagsasao a kas ti Kantones ken nakapukawen kadagiti adu a Proto-Austroasiatiko a ponolohiko ken morpolohiko a langlanga. Ti Bietnamis pay ket addaan pay kadagiti dakkel nga stock dagiti nabulod a bokabulario ti Insik ken Tai. Nupay kasta, adda dagiti agtultuloy a resistansia iti kapanunotan a ti maysa a Biatnamis ket mabalin nga as-asideg a maikabagian iti Khmer ngem dagiti pagsasao nga Insik wenno Tai. Ti kaaduan dagiti eskolar ket igupitda dagitoy a tipolohiko a panagpapada iti pannakaiyasideg iti pagsasao ngem iti kadawyan a panagtawid.

Insupsuppiat ni Chamberlain (1998) a ti rehion ti Delta ti Karayan Nalabbasit ket kasisigud idi nga agsasao iti Tai ken nagbalin laeng nga agsasao iti Bietnamis idi baetan ti maikapito ken maikawalo a siglo AD kas maysa a resulta ti panagakar manipud iti abagatan, kas iti, moderno a Tengnga a Bietnam, nga iti ayan ti nangato a naisalumina ken konserbatibo a dialekto ti Amianan-Tengnga a Bietnamis ket naisasao ita nga aldaw. Isu a, ti rehion ti taudan ti Bietnamis (ken ti nasapsapa a Viet–Muong) ket adayo idi iti abagatan ti Karayan Nalabbasit.^[2] Kas ti etnonimo a Lao, ti nagan a Yue/Việt ket kasisigud a mangibagbaga iti grupgrupo nga agsasao iti Tai–Kadai. Idiay akin-amianan a Bietnam, dagitoy ket kanungpalan a naampon ti Viet–Muong^[2] ken iti ad-adayo nga amianan nga Insik, a ti designasion ti Insik a Yue ket mangpreserba iti etnonimo. (Isuda a dua iti Bietnam ken akin-abagatan a Tsina, nupay kasta, adu kadagiti sasao a Tai–Kadai ket agdamada pay laeng a maus-usar.)

Iti pay maipatinayon, insupsuppiat ni John Phan (2013, 2016)^[3][4] a ti “Annames a Tengnga nga Insik,” ket naisasao idi idiay Ginget ti Karayan Nalabbasit ken kanungpalan a sinagepsep iti pagsasao a Bietnamis. Ti Annames a Tengnga nga Insik ket parte idi ti maysa a rimpuok ti dialekto ti Tengnga nga Insik iti abagatan-akinlaud a Tsina a nangiraman iti Insik a Waxiang, ti Jiudu patois 九都土話 ti Hezhou, Akin-abagatan a Pinghua, ken dagiti nadumaduma a dialekto ti Insik a Xiang (kas ti Xiangxiang 湘鄉, Luxi 瀘溪, Qidong 祁東, ken Quanzhou 全州).^[4] Ikeddeng ni Phan (2013) nga adda dagiti tallo a nangruna a kita dagiti binulbulod a Sino-Bietnamis, a nabulbulod idi kadagiti las-ud ti nadumaduma a paset ti panawen.

• Nasapa a Sino-Bietnamis (Han a Dinastia (ca. umuna a siglo CE) ken dagiti tuon ti Jin a Dinastia (ca. maika-4 a siglo CE))
• Naladaw a Sino-Bietnamis (Tang a Dinastia)
• Kaudian a Sino-Bietnamis (Ming a Dinastia ken kalpasan ti Ming a Dinastia)

Iti pay sabali, inpakita ni Ferlus (2009) a dagiti imbension iti al-o, gaud ken pariok a paglutuan iti bagas, a nangruna a pakaisaluminaan ti kultura a Đông Sơn, ket maitunos iti pannakapartuat dagiti baro a leksikon para kadagitoy nga imbension ti Akin-amianan a Vietiko (Việt–Mường) ken ti Sentral a Vietiko (Cuoi-Toum).^[5] Dagiti baro a bokabulario kadagitoy anga imbension ket napaneknekan a dagiti derabatibo manipud kadagiti kasisigud a berbo imbes a dagiti binulod a leksikal a banag. Ti agdama a pannakaiwarwaras ti Akin-amianan a Vietiko ket maitunos pay iti lugar ti kultura ti Dong Son. Isu nga, inbagbaga ni Ferlus a ti Akin-amianan a Vietiko (Viet-Muong) ket ti dagus a tawidan ti Dongsoniano, a nagtataeng iti Akin-abagatan a parte ti delta ti karayan Nalabbasit ken ti Amianna Tengnga a Bietnam manipud idi Umuna a milenio SK.^[5]

Dagiti agsasao iti Vietiko ket agtataengda iti ken iti likmut ti Lugar ti Koserbasion ti Laos iti Nakai–Nam Theun ken ti amianan-tengnga a Bietnam (Chamberlain 1998). Adu kadagitoy nga agsasao ket makunkuna a kas Mường, Nhà Làng, ken Nguồn. Ilista ni Chamberlain (1998) dagiti agdama a lokasion idiay Laos para kadagiti sumaganad a tattao a Vietiko.^[6] Ti maysa a pakapukpukan a naibatay iti inaramid nga obra ket insingasingen babaen ni Michel Ferlus.^[7]

• Nguồn: Ban Pak Phanang, Distrito ti Boualapha, Khammouane; dagiti dadduma idiay Bietnam
• Liha, Phong (Cham), ken Toum: Distrito ti Khamkeut; mabalin a kasisigud a nagtaud manipud iti akin-amianan a pagbeddengan a lugar ti Nghe An / Khamkeut
• Ahoe: kasisigud a nagtaeng idiay Subdistrito ti Na Tane ti Distrito ti Nakai, ken ti purok ti Ban Na Va iti Distrito ti Khamkeut; innala idiay Distrito ti Hinboun idi las-ud iti gubat, ken kanungpalan a nagtaeng manen idiay Nakai Tay (39 a sangkabalayan) ken idiay Sop Hia (20 a sangkabalayan) iti Banak ti Nakai.
• Thaveung (dagiti dialekto nga Ahao ken Ahlao): nadumaduma a purok iti asideg ti Lak Xao; mabalin a kasisigud manipud iti lugar ti Na Heuang
• Cheut: Ban Na Phao ken Tha Sang, Distrito ti Boualapha; dagiti dadduma ket mabalin pay idiay Pha Song, Vang Nyao, Takaa; kasisigud a manipud iti Hin Nam No kenBietnam
• Atel: Tha Meuang iti Nam Sot (kangrunaan a tattao a Malang); kasisigud manipud iti lugar ti Houay Kanil
• Thémarou: Vang Chang iti Nam Theun; ti Ban Soek iti asideg ti Nam Noy
• Makang: Na Kadok, Distrito ti Khamkeut (kangrunaan a ti tattao a Saek); kasisigud a manipud iti lugar ti Akinngato a Sot
• Malang: Tha Meuang iti Nam Sot
• "Salang": Ban Xe Neua, Distrito ti Boualapha
• Atop: Na Thone, Distrito ti Khamkeut (kangrunaan a ti tattao a Tai Theng); kasisigud a manipud iti lugar ti Akinngato a Sot
• Mlengbrou: iti asideg ti Nam One; kanungpalan a naiyalis iti Distrito ti Yommalath a bangir ti Bantay Ak, ken agtataeng itan idiay Ban Sang, Distrito ti Yommalath (kangrunaan a ti tattao a Yooy)
• Kri: Ban Maka

Idiay Bietnam, adda dagiti Vietiko a tattao iti tribu ti turod, a mairaman ti Arem, Rục, Maliêng, ken Mày (Cươi), ket naiyalisda idiay Cu Nhái (mabalin a mabirukan iti akinlaud a Probinsia ti Quảng Bình wenno iti abagatan a laud ti Distrito ti Hương Khê iti Probisnia ti Hà Tĩnh). Mabirukan pay dagiti Sách idiay Bietnam.

• Alves, Mark J. (2003). Ruc and Other Minor Vietic Languages: Linguistic Strands Between Vietnamese and the Rest of the Mon-Khmer Language Family. In Papers from the Seventh Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics Society, ed. by Karen L. Adams et al.. Tempe, Arizona, 3-19. Arizona State University, Program for Southeast Asian Studies.
• Barker, M. E. (1977). Articles on Proto-Viet–Muong. Vietnam publications microfiche series, no. VP70-62. Huntington Beach, Calif: Summer Institute of Linguistics.
• Miyake, Marc. 2014. Black and white evidence for Vietnamese phonological history.
• Miyake, Marc. 2014. Soni linguae capitis. (Parts 1, 2-4.)
• Miyake, Marc. 2014. What the *-hɛːk is going on?
• Miyake, Marc. 2013. A 'wind'-ing tour.
• Miyake, Marc. 2010. Muong rhotics.
• Miyake, Marc. 2010. A meaty mystery: did Vietnamese have voiced aspirates?
• Nguyễn, Tài Cẩn. (1995). Giáo trình lịch sử ngữ âm tiếng Việt (sơ thảo) (Textbook of Vietnamese historical phonology). Hà Nội: Nhà Xuất Bản Gíao Dục.
• Trần Trí Dõi (2011). Một vài vấn đề nghiên cứu so sánh – lịch sử nhóm ngôn ngữ Việt – Mường [A historical-comparative study of Viet-Muong group]. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại Học Quốc Gia Hà nội. ISBN 978-604-62-0471-8

• Chamberlain, J.R. 2003. Eco-Spatial History: a nomad myth from the Annamites and its relevance for biodiversity conservation. In X. Jianchu and S. Mikesell, eds. Landscapes of Diversity: Proceedings of the III MMSEA Conference, 25–28 August 2002. Lijiand, P. R. China: Center for Biodiversity and Indigenous Knowledge. pp. 421–436.
• Sidwell, Paul (2009). Classifying the Austroasiatic languages: history and state of the art. LINCOM studies in Asian linguistics, 76. Munich: Lincom Europa.

• Dihital nga Arkbo ti Vietiko ni La Vaughn Hayes
• SEAlang Project: Mon–Khmer languages. The Vietic Branch
• Sidwell (2003) Naiyarkibo 2006-10-07 iti Wayback Machine
• Endangered Languages of Mainland Southeast Asia
• http://projekt.ht.lu.se/rwaai RWAAI (Repository and Workspace for Austroasiatic Intangible Heritage)
• http://hdl.handle.net/10050/00-0000-0000-0003-670D-C@view Ti sasao a Vietiko iti Dihital nga Arkibo ti RWAAI