Տիեզերաբանությունը հուդայականության մեջ

Տիեզերաբանությունը հուդայականության մեջ, հուդայականության փիլիսոփայության ու աստվածաբանության մեջ հաճախ հանդիպում են տիեզերաբանության (աշխարհի առաջացման էվոլյուցիայի ու հատկությունների մասին գիտություն) հետ կապված աշխարհընկալման խնդիրներ, որոնք արտահայտվում են այդ գիտության զարգացման տարբեր էտապներում։ Տիեզերքի առաջացման ու կառուցվածքի մասին հրեաների պատկերացումների էվոլյուցիայի վերաբերյալ տեղեկություններ մեզ հասել են սկսած աստվածաշնչյան ժամանակներից՝ Թալմուդի ու այլ միջնադարյան փիլիսոփաների շնորհիվ։ Այդ մասին գրել է նաև Մայմոնիդը՝ Արիստոտելի աշխատությունների մշակմանն ուղղված իր գրվածքների շրջանակներում։ Նոր ժամանակների անցման շրջանում հատկանշական է հրեա գիտնականների դրական վերաբերմունքի Կոպերնիկուսի համակարգի նկատմամբ։

Մայմոնիդի առավել հայտնի դավանանքներում տիեզերքի կառուցվածքի մասին ճիշտ հայացքներ նշված չեն, չնայած Մայմոնիդն իր «Միշնե Տորա» կոդեքսում ներառում է Աշխարհի կառուցվածքի նկարագրությունը^[1]։ Սրա հետ մեկտեղ մի քանի անգամ դրվում է այն հարցը, թե ինչպես է պետք հասկանալ Աստվածաշնչում նկարագրված Աշխարհի կառուցվածքի նկարագրությունը^{[K 1]}, որքանով է այլաբանական մոտեցումը կիրառելի Սուրբ Գրքի մեկնաբանության գործում^{[K 2]} և ինչպես համաձայնեցնել աստվածաշնչյան պատմություններն ու գիտական պատկերացումները^{[K 3]}։

1. ↑ Նույն Մայմոնիդն իր Մոլորվածների ուղեցույց գրքի առաջին և երկրորդ հատորներում մեծ հատված է հատկացնում այդ հարցերին
2. ↑ Տես Աստվածաշնչյան այլաբանություն հոդվածն ու դրա աղբյուրները
3. ↑ Հատկապես սուր անդրադարձ կա Մայմոնիդի Մոլորվածների ուղեցույց գրքում

• Вавилонский Талмуд (Гемара) = תלמוד בבלי. — Вильна: Вдова и братья Ромм, 1880.
• Вавилонский Талмуд (Гемара) в ивритском Викитексте
• Мишна (ранняя часть Талмуда) в ивритском Викитексте
• Иерусалимский Талмуд, венецианское издание = תלמוד ירושלמי. — Сфарим, 1924.
• Иерусалимский Талмуд в ивритском Викитексте
• Маймонид (Перевод на англ. яз.: М. Фридлендер) The Guide for the Perplexed (Friedlander) // Путеводитель растерянных = The Guide for the Perplexed. — Cosimo Classics, 2007. — Vol. 1-3. — 484 p. — ISBN 978-1602065000
• Маймонид (Русский перевод: М.А. Шнейдер) Первая часть. // Путеводитель растерянных = արաբ․՝ دلالة الحائرين‎‎, далалат аль-хаирин. — Иерусалим: МОСТЫ КУЛЬТУРЫ/Гешарим, 2000. — 592 p. — (Библиотека Иудаика). — 1500 экз. — ISBN 5-93273-043-9
• Профессор Гад Бен-Ами Царфати (եբրայերեն՝ גד בן-עמי צרפתי‎) Талмудическая космология = הקוסמוגרפיה התלמודית. — Тарбиц(եբրայերեն՝ תרביץ‎). — 1966 (եբրայերեն՝ תשכ"ו‎). — С. 137—148.
• Астрономия՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
• «Маасе Берешит». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հրեական հանրագիտարան: In 86 Volumes (82 Volumes and 4 Additional Volumes). St. Petersburg. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• «Небо». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հրեական հանրագիտարան: In 86 Volumes (82 Volumes and 4 Additional Volumes). St. Petersburg. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Bernard Goldstein. The Physical Astronomy of Levi ben Gerson. — Perspectives on Science. — 1997. — С. 1-30.
• Сара Кляйн-Бреслави. Комментарий Маймонида к рассказу о сотворении мира = եբրայերեն՝ Pirush ha-Rambam lesipur briat ha-Olam‎. — Иерусалим: Реувен Мас, 1987.
• André Neher (Андре Неер) Copernicus in the Hebraic Literature from the Sixteenth to the Eighteenth Century. — Journal of the History of Ideas. — 1977. — Т. 38. — С. 211—226.
• André Neher (Андре Неер) Еврейская мысль и научная революция в шестнадцатом веке: Давид Ганс (1541–1613) и его время = Jewish Thought and the Scientific Revolution of the Sixteenth Century: David Gans (1541–1613) and his Times. — Oxford: Oxford University Press, 1986.
• Колетт Сират, перевод с английского Т. Баскаковой. История средневековой еврейской философии = A history of Jewish Philosophy in the Middle Ages / У. Гершович, Д. Фролов. — 1-е изд. — Иерусалим-М.: Гешарим-Мосты культуры, 2003. — Т. 1. — 712 с. — ISBN 5-93273-101-X
• Jeremy Brown Новое небо и новая Земля: восприятие системы Коперника евреями = New Heavens and a New Earth: The Jewish Reception of Copernican Thought. — 1-е изд. — NY, USA: Oxford University Press, 2013. — Т. 1. — 394 с. — ISBN 978-0199754793
• Moshe Simon-Shoshan. «The Heavens proclaim the Glory of God...»: A study in Rabbinical Cosmology. — BDD. եբրայերեն՝ Bekhol Derakhekha Daehu‎ (На всех путях познавай Его), Journal of Torah and Scholarship. — Рамат-Ган: Bar-Ilan University Press, 2008. — С. 67-96.
• Aune, David E. (2003). «Cosmology». Westminster Dictionary of the New Testament and Early Christian Literature. Westminster John Knox Press.
• Bautch, Kelley Coblentz (2003). A Study of the Geography of 1 Enoch 17-19. Brill. ISBN 9789004131033.
• Beale, G.K. (2004). The Temple and the Church's mission. InterVarsity Press.
• Berlin, Adele (2011). «Cosmology and creation». In Berlin, Adele; Grossman, Maxine (eds.). The Oxford Dictionary of the Jewish Religion. Oxford University Press.
• Bernstein, Alan E. (1996). The Formation of Hell: Death and Retribution in the Ancient and Early Christian Worlds. Cornell University Press.
• Bremmer, J.N. (1999). «Paradise in the Septuagint». In Luttikhuizen, Gerard P. (ed.). Paradise interpreted: representations of biblical paradise in Judaism and Christianity. Brill.
• Burnett, Joel S. (2010). Where is God?: divine absence in the Hebrew Bible. Fortress Press.
• Collins, Adela Yarbro (2000). Cosmology and Eschatology in Jewish and Christian Apocalypticism. Brill.
• Dahl, Edward H.; Gauvin, Jean-Francois (2003). Sphaerae Mundi. McGill-Queen's Press - MQUP.
• Davies, William David (1982). The Territorial Dimension of Judaism. University of California Press.
• Deist, Ferdinand E. (2000). The material culture of the Bible: an introduction. Sheffield Academic Press.
• Delumeau, Jean; O'Connell, Matthew (2000). Westminster Dictionary of the New Testament and Early Christian Literature. University of Illinois Press.
• Farmer, Ronald L. (2005). Revelation. Chalice Press.
• Fishbane, Michael (2003). Biblical Myth and Rabbinic Mythmaking. Oxford University Press. ISBN 0-19-826733-9.
• Fretheim, Terence E. (2003). «Heaven(s)». In Gowan, Donald E. (ed.). The Westminster theological wordbook of the Bible. Westminster University Press.
• Gillingham, Susan (2002). The image, the depths, and the surface. Continuum.
• Habel, Norman C. (1975). The Book of Job. Cambridge University Press.
• Habel, Norman C. (2001). «Earth First: Inverse Cosmology in Job». In Habel, Norman C.; Wurst, Shirley (eds.). The Earth Story in Wisdom Traditions. Sheffield Academic Press.
• Hartley, John E. (1988). The Book of Job. Eerdmans.
• Hess, Richard S. (2007). Israelite Religions: An Archeological and Biblical Survey. Baker Academic Press.
• Hiebert, Theodore (2009). «Genesis». In O'Day, Gail R.; Petersen, David L. (eds.). Theological Bible Commentary. Westminster John Knox Press.
• Hoppe, Leslie J. (2000). The Holy City: Jerusalem in the theology of the Old Testament. Liturgical Press.
• Horowitz, Wayne (1998). Mesopotamian cosmic geography. Eisenbrauns.
• Janin, Hunt (2002). Four Paths to Jerusalem. McFarland.
• Kaiser, Christopher B. (1997). Creational theology and the history of physical science. Brill.
• Keel, Othmar (1997). The symbolism of the biblical world. Eisenbrauns.
• Kelly, Henry A. (2010). «Hell with Purgatory and two Limbos». In Moreira, Isabel; Toscano, Margaret (eds.). Hell and Its Afterlife: Historical and Contemporary Perspectives. Ashgate Publishing.
• Kittel, Gerhard; Friedrich, Gerhard, eds. (1985). «Kosmos». Theological Dictionary of the New Testament. Eerdmans.
• Knight, Douglas A. (1990). «Cosmology». In Watson E. Mills (General Editor) (ed.). Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. {{cite book}}: |editor= has generic name (օգնություն)
• Knight, Douglas A.; Levine, Amy-Jill (2011). The Meaning of the Bible: What the Jewish Scriptures and Christian Old Testament Can Teach Us. HarperCollins.
• Lee, Sang Meyng (2010). The Cosmic Drama of Salvation. Mohr Siebeck.
• Lucas, E.L. (2003). «Cosmology». In Alexander, T. Desmond; Baker, David W. (eds.). Dictionary of the Old Testament: Pentateuch. InterVarsity Press.
• Mabie, F.J (2008). «Chaos and Death». In Longman, Tremper; Enns, Peter (eds.). Dictionary of the Old Testament. InterVarsity Press.
• Mills, Watson E. (1998). «Introduction». Mercer Commentary on the Bible: Pentateuch/Torah. Mercer University Press.
• Noort, Ed (1999). «Gan-Eden in the context of the mythology of the Hebrew bible». In Luttikhuizen, Gerard P. (ed.). Paradise interpreted: representations of biblical paradise in Judaism and Christianity. Brill.
• O'Dowd, R. (2008). «Creation imagery». In Longman, Tremper; Enns, Peter (eds.). Dictionary of the Old Testament. InterVarsity Press.
• Olson, Daniel C. (2003). «1 Enoch». In Dunn, James; Rogerson, John William (eds.). Eerdmans commentary on the Bible. Eerdmans.
• Page Lee, H. (1990). «Council, Heavenly». In Watson E. Mills (General Editor) (ed.). Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. {{cite book}}: |editor= has generic name (օգնություն)
• Parrish, V. Steven (1990). «Creation». In Watson E. Mills (General Editor) (ed.). Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. {{cite book}}: |editor= has generic name (օգնություն)
• Parsons, Mikeal (2008). Acts. Baker Academic.
• Pennington, Jonathan T. (2007). Heaven and earth in the Gospel of Matthew. Brill.
• Perdue, Leo G. (1991). Wisdom in Revolt: Metaphorical Theology in the Book of Job. Sheffield Academic Press.
• Reike, Bo (2001). «Hell». In Metzger, Bruce Manning; Coogan, Michael David (eds.). The Oxford guide to ideas & issues of the Bible. Oxford University Press.
• Ringgren, Helmer (1990). «Yam». In Botterweck, G. Johannes; Ringgren, Helmer (eds.). Theological Dictionary of the Old Testament. Eerdmans.
• Rochberg, Francesca (2010). In the Path of the Moon: Babylonian Celestial Divination and Its Legacy. Brill.
• Ryken, Leland; Wilhoit, Jim; Longman, Tremper; Duriez, Colin; Penney, Douglas; Reid, Daniel G., eds. (1998). «Cosmology». Dictionary of Biblical Imagery. InterVarsity Press.
• Sarna, Nahum M. (1997). «The Mists of Time: Genesis I-II». In Feyerick, Ada (ed.). Genesis: World of Myths and Patriarchs. New York: NYU Press. էջ 560. ISBN 0-8147-2668-2.
• Schadewald, Robert J. (2008). Worlds of Their Own. Xlibris Corporation.
• Seybold, Klaus (1990). Introducing the Psalms. T&T Clarke.
• Smith, Mark S. (2003). The Origins of Biblical Monotheism. Oxford University Press.
• Stordalen, Terje (2000). Echoes of Eden. Peeters.
• Tigghelaar, Eibert J.C. (1999). «Eden and Paradise». In Luttikhuizen, Gerard P. (ed.). Paradise interpreted: representations of biblical paradise in Judaism and Christianity. Brill.
• Walton, John H.; Matthews, Victor H.; Chavalas, Mark W., eds. (2000). The IVP Bible background commentary: Old Testament. InterVarsity Press.
• Walton, John H. (2006). Ancient Near Eastern Thought and the Old Testament: Introducing the Conceptual World of the Hebrew Bible. Baker Academic. ISBN 0-8010-2750-0.
• Walton, John H. (2011). Genesis. Zondervan.
• Welch, John Woodland (2009). The Sermon on the Mount in the light of the Temple. Ashgate.
• Wright, J. Edward (2002). The Early History of Heaven. Oxford University Press.
• Wright, J. Edward (2004). «Whither Elijah?». In Chazon, Esther G.; Satran, David; Clements, Ruth (eds.). Things revealed: studies in early Jewish and Christian literature in honor of Michael E. Stone. Brill.
• Wyatt, Nick (2001). Space and Time in the Religious Life of the Near East. Sheffield University Press.