Aché

Ache rembiasakue.

Ache ypykuéra

Jaikuaa hag̃ua moõguipa ha mba’éichapa oñepyrũraka’e te’ýi Ache, jahecharaẽmanteva’era, mba’éichapa oñepyrũraka’e avano’õ ko yvy kóvape, ko’ág̃a oñembohérava América.

América-pe niko og̃uahẽ avano’õ, oúva Sibéria-guio, ha oike ypa’ũpo’i (estrecho) Bering rupi. Upérõjeko para (mar) ndahypýi ha upehaguére ojehasakuaa upe rupi guatahápe. Upe mba’e ojehu hague ojapomahína mbohapypa su térã irundypa su ary; ýrõ katu yrypy’aguasu (glaciación) opakuévo.

Ndojeikuaái ambue atyguataha (migración) upe mboyve ikatuva’ekue og̃uahẽ América-pe. Ava ypy kanguekue ojejuhúva ág̃a peve ipyahueteve, umíva apytépe oĩhína umi ojejuhuva’ekue Tepexpan, México-pe; avei Minessota ha Midland, Estados Unidos-pe. Umívajeko ndohasái irundy su térã pakõi su ary oiko hague hikuái upe rupi.

Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapoporã ojapova’ekue ñane retãme ohapykuehóvo ñande rapo, oikuaaporã hag̃ua ñande ypykue: mávapa ha’ekuéra, moõguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñaneretãme, mba’éichapa hete, mba’eichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa omba’apo hikuái.

Ha’e he’i umi ñande ypykue ou hague hikuái Asia, Australia ha Malasia-gui. Ha’ekuérajeko oike América-pe ypa’ũpo’i Bering rupi, oĩva ko’ág̃a Alaska-pe. Avei umi ñande ypykue oikejepékuri América-pe para Pacífico rupi.

Umi og̃uahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migración) ha’ehína umi oñembohérava Australoide, ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãmehína Choroti, Chulupi, Enxet (Lengua), Tova, Angaite, Sanapana ha Guana.

Australoide rire og̃uahẽ atyguataha mokõiha, (segunda corriente migratoria) umíva Sibéria-ygua. Ko’ãva ikatupyryvéma. Oipurúma mymba kangue ojapo hag̃ua hembipururã. Heseguakuerahína Chamakóko ha Ajoréo (Moro).

Ipahápe, atyguataha mbohapyha, (tercera corriente migratoria) og̃uahẽva Paraguaýpe ha’ehína umi oñehenóiva Malayo. Ko’ãva katu ñemitỹhára ha oipuru hikuái ita ojapo hag̃ua hembipururã. Iñemoñare ñane retãme ha’ehína umi iñe’ẽ guaraníva: Mbya, Avakatu (Ava guarani), Pãi Tavyterã, Tapiete, Guarájo ha Ache.

Jahechaháicha ko’ápe Ache-kuéra ha’e umi atyguataha mbohapyha, (tercera corriente migratoria) og̃uahẽva’ekue apytepegua. Jepémona oĩ avei he’íva vikíngo térã Japonés ñemoñareha, ha katu Tembikuaa rupive ndaikatúi gueteri ojehechauka ko’ã mba’e, upéicha rupi nahesakãporãi ijypykue.

Peteĩ mombe’upy he’i; Ache ha Guarani oikohague oñondive Pa’i Rete Kuarahy sambyhypýpe. Peteĩ jey Ache-kuéra oñembyaty opívo peteĩ jerokyrãme, upévare Pa’i Rete Kuarahy omosarambi chupekuéra.

Héra ypy

Ha’ekuéra oñembohéra ojupe Ache, ko ñe’ẽ he’iségui Ava teete. Kuñakarai Branislava Susnik, raẽvete oikuaa ypy’akue ko téra. Oñembohéra avei chupekuéra Guajaki, ko ñe’ẽ oipuru ambue te’ýi, ojapo’ipotávo chupekuéra. Guajaki he’ise anguja ka’aguy, peteĩ mymba oiko’ỹva mba’everã. Oĩ avei oipurúva Ache-Guajaki ohero hag̃ua ko te’ýi kóvape.

Iñe’ẽ ypy

Heta tembikuaarekahára he’i ñe’ẽte Ache, ñe’ẽ guarani reheguaha. Ñe’ẽkuaatyhára Robert Dooley katu he’i, ndaha’eiha ñe’ẽ iñe’ẽjoapykuaáva (aglutinante) rehegua, iñe’ẽpeteĩha (aislante) uvei.

Osẽ ypyrõguare ka’aguýgui

Ary 1.950-pe Ache-kuéra ojojuhu ypykuri Manuel Jesús Pereira ndive. Ha upéi pa’ary’aty 1.950 paha ha 1.960 ñepyrũmby rupi, osẽ osẽ ohóvo hikuái ka’aguýgui oiko hagua Pereira korapýpe. Ko’ã mba’e ojehu, opágui ka’aguy ha’ekuéra oikotevẽva oiko hag̃ua.

Ache rembiasa asy

Heta anga oiko asy hikuái, juruakuéra omuña chupekuéra, ojapi ha ojuka okakuaapapyrévape ha umi mitãmimíme ogueru omongakuaa ku mymbarõguáicha, térã oguereko hag̃ua chupe tembiguáirõ. Avei oikévo ñande apytépe ova hesekuéra ñanemba’asy ha ndogueropu’akáigui omanombanunga hikuái. Ha avei peteĩ guajaki jejuka ndaha’eiete’akue mba’eve, avave ndohói ka’irãime upévare, ojeguerohory uvei ku peteĩ jaguarete ojejukarõguáicha. Peteĩ Ache re’ongue osẽmi’akue pokõipa su guarani (70.000 g).

Che ryvy omombe’u chéve karai Tavarerekua Robustiano Santos omongakuaa hague peteĩ guajaki imitãkuña’i guive, oñembohéra chupe Lorenza Guajaki. Ko karai ra’ykuéra che ryvy irũngue mbo’ehaópe, ha ohendumiva’erã chupekuéra oñe’ẽrõ Achépe. Kóva ojehu táva San Joaquín-pe.

Moõ rupipa oiko

• Aryjere 1.960 ha 1.970 rupi oĩva’ekue po tenda oikómiha hikuái.
• Aty peteĩha, ojeheróva Ache Guajaki, oiko Yvytyrusu Mbarakaju mboypýri.
• Aty mokõiha Santa Rosa del Mbutuy ypy rupi, kova opyta Ka'aguasúpe.
• Aty mbohapyha Itakyrýpe ysyry Akaray mboypýri. Ko’ãva ojehero, Ache Gatu.
• Aty irundyha oĩ táva San Joaquín jerére, ko’ãvape oje’e Ache Purã.

Ha ipahápe jaguereko aty hérava Ache Ua, oikova ysyry Ypetĩguasu, Ñankunday ha ysyry Yñarõ pa’ũme, ko’ãva ha’e umi ho’umiva’ekue hapicha ro’o.

Ko’ág̃a rupi oĩ poteĩ aty. Yvatévo jaguereko Cerro Morotĩ, Ka’aguasúpe; Chupapou, Arroyo Bandera ha Koẽtyvu, Kanindejúpe. Ñemby gotyo jajuhu Ypetĩmi, Ka'asapápe ha Puerto Barra, Alto Paraná-me. Ko’ága hekopytáma hikuái, oñemoĩ chupekuéra hendag̃ua, upépe ojogapo ha oñembo’e chupekuéra oñemitỹkuaa hag̃ua.

Ache-kuéra rekojepokuaa

Ha’kuéra horyeterei ha ikunu’ũreko. Oĩ ramo mbohupa ome’ẽ chupe tembi’u iporãvéva, ha ha’ekuéra ho’u hembymívante. Mba’e porã ha’ekuéra oipurúva ha oñangarekóva ani hagua opyta tesaráipe ningo ko’ãva: “ache pravo gatu” ava horýva, “pichape juja ury” repuka heta nde rapicha ndive, “pichape o achy” reiporoporiahuvereko ha “bue me’e pichape bue’e” reipepirũ nde rapichápe reguerekóva. Ymave ha’ekuera oikomi’akue opívo, jepémona oguereko oñemo’ã hagua karaja térã taguato morotĩ pirekue. Ha’ekuéra ndoikuaái aipo ñemenda, oikónte oñondive ha ikueráivove ojuehegui ojopoínte. Py’ỹinte oñomoakaratĩ, peichajave oñembyepoti upe kuñáme, ha katu upéicha ojejapórõ, ikatu pe kuña ohejaite iménape, upévare sapy’ánte ohejánte ohasarei mba’evete’ỹrõguáicha. Herakuérarã oiporavo mymba réra apytégui. Pe hyeguasúva imembypotávo ojerure peteĩ mymba ro’o ho’uséva, peteĩva ijapytepekuéra oho ojeporeka. Oguerúramo peteĩ Guasu “wachu” pe mitã hérata “Wachugi”. Pe mitã omboajeva’erã upe mymbajukaharépe, hese ae rupi héra haguére. Oĩramo itujáva ha ndaikatuvéima omymbajuka térã ndaikatupyryvéima oikundaha hagua, upévape ojuka hikuái, umi ityre’ỹva ha hasývape ojukánte avei. Oguereko avei peteĩ tekojepokuaa hérava “tõ mumbu”, he’iséva akãjoka térã akã mbokua. Ko mba’e ojapo hikuái omoĩ hagua hekópe umi mba’e ojojavy haguépe. Péicha ha’ekuéra omoĩ porã ojupe jeja’yverekue, ñemoakãratĩ rire térã jeguerokañy rire. Kuña ijasy’i ñepyrũvo ojapo hese “pika bowo”, oikarãi pe ipire huguy peve mborevi kanguekuépe, upéi omona hese tatapỹiku’i ani oñembyai ha okuera porã hagua. Péicha opyta ipirekuérare pe pere ohechaukáva ha’ekuéra ha’eha Ache. Kuimba’éva oipotárõnte ojejapo hese “pika”, térã oporojuka rire tõ mumbu-hápe ýrõ katu ojukárõ peteĩ Beru. Péicha oheja ipirére pore. Ache-kuéra ohenói Beru Paraguayguápe, umi omuñáva chupekuérape, ha he’ise mberu ñanemyangekóiva. Umi Paraguayguápe ojeroviávare katu ohenói Ãpã, he’ise che uru. Kuimba’éva ojapo hikuái “betã mumbu”, kóva ha’e pe hérava guaraníme tembeta. He’ise pe mitãrusu ikaria’ymaha, ikatúma omymbajuka ha oñemokuña.

Tembi’uje’u

Ka’aguýre oikoramoguare hembi’ukuéra oguenohẽ ka’avógui, (hi’a, hapo, ha’ỹi, hu’ã kyrỹi), eíra ka’aguy, mymba ka’aguy ha “buchu” (peteĩ yso guaraníme hérava tambu , okakuaáva pindo, takuára ha jakarati’a rakãngue itujupyréva apytépe). Ojapo avei hikuái peteĩ tembi’u hérava “bre’e”, kóva niko peteĩ hu’i pindo apyterégui ijapopyre. Ho’u avei hikuái “tangy”, pindo ru’ã kyrỹi.

Ache jeroviapy

Ambue te’yikuéraicha avei ha’ekuéra oguerovia oĩha ã marangatu ha ã tajasu. Oguerovia avei omano rire hi’ãnguéra ohoha oiko peteĩ mbyjápe, péicha he’i Susnik ha katu Cadogan he’i ohoha kuarahýpe. Bertoni katu he’i umi Ache ogueroviaha pe omanóva ãngue opytaha oiko iñaka kangue kuápe, upévare ojuhúramo kanguekue oñeñotỹ’ỹva ojoka pe iñakãngue, oimo’ãgui péicharõ añoite upe ã ohotaha mombyry. Oguerovia avei omanóvove itúva, oikoha chugui terekua, upévare ohenói chupe apã krei’i (Túva ã). Iguerovia apytépe oĩ avei Mberẽndy; mba’e rendy. Jepémona ndaha’éi apo’ypyhare ha katu ñangarekohára. Oĩ ambue hérava Ãjave, kóva ha’e Aña guaraníme. Apã Vachu he’i Ñanderuvusúpe; Krei’i gatu, Ã imarangatúpe, krei’i buchã ã tajasúpe.

Mba’e’apokatu

Ache-kuéra kuimba’éva, ojapo jyakãngua, upevarã oipuru ita’apu’a apesỹi ojuhúva ysyry rupi, upéva ombo’ýva oipuru hagua. Ombo’ýva hagua upe ita omoĩ peteĩ yvyra ra’y rakambýpe ha okakuaávo okuera hese, ha’ekuéra oikuaa mboy ára rupipa okueráta hese ha oguahẽvo upéva ou omopẽ ha oikarãi omoporã meve. Ojapo avei yvyrapã ha hu’y, omymbajuka hagua ha inimbovusu ojupi hagua yvate, yvyra rakãre, eíra rekávo. Kuñanguéra katu oipyaha “kromipia”, térã “krumi plla’a”, peteĩ ajaka oguerahaha mitã ha ambue voko hérava “eivicha”, térã “nõko”, pindo ha pynoguasu rajyguégui, sapy’ánte ombojehe’a hese akãrague térã ka’i rague, ijyve hagua. Ojapo avei “rayty”, peteĩ mba’yru ijapu’áva, ajakáicha ojeipyaha ha upéi oñemona hese araity. Ojeipuru ojegueroja hagua eíra térã y.

Potĩreko

Ha’ekuéra ojahu oke hagua, oñeñandu vai jave térã imbyry’áirõ. Avei ojekyty hagua hikuái ojahúvo oipuru “kmatã”. Upéva ojapo imbarete ha oñeñandu porã hagua. Avei mitã hesãi ha okakuaa pya’e hagua. Mitãkuñarusu ijasy’i ñepyrũva avei ojahúvo oipuru kmatã, oke hi’ãhápe, ojejaho’i ha ndo’úi so’o.

Ipuru’ávare ñeñangareko

Pe hyeguasúva imembypotávo ojerure katuete peteĩ mymbaro’o ho’uséva, iména térã peteĩva ijapytepekueragua oho ojeporeka ogueru peve, oikuaaguihína pe mymba oguerúva réra oguerahataha pe mitã hekovesẽtava.

Tekombo’ekatu

Kuñanguéra ombo’e mitãkuñáme mba’éichapa ojapova’erã kromipia, krumi plla’a, eivicha, nõko, ha mba’e. Kuimba’éva katu ombo’e ta’ýrape ojapokuaa hagua yvyrapã, hu’y ha inimbovusu. Heñói jave mitã, Ache apytépe, opytáma isy poguýpe. Isy upe oñangarekovéva hese, itúva osẽ py’ỹire omymbajukávo ha upehaguére akóinte ipore’ỹ. Ováramo térã oguata puku jave, mitã oho ka’írõ itúva ati’y ári oikuaañepyrũ hagua mba’éichapa ojehapykuehóva’erã mymbakuéra. Sykuéra omokambu mokõi mbohapy imembymimi, ohupyty peve mbohapy térã irundy ary. Omombo’o hagua imemby, omoĩ ititíre araity hũva, ha ome’ẽ mitãra’ýpe oimeraẽ guyra pyti’a ojy’ỹva, oipyte hagua. Jakare rãigui -mymba itúva ojukava’ekue- ojapo hikuái mbo’ymimi oipurúva ijajúri. Péicha omomba’eguasu ha ohechauka hikuái maymávape itúva ikatupyryha. Tataypy jerére oguapy ha oñomongeta. Upépe mitãme oñemombe’u heta mba’e ha’ekuéra oikotevẽva oikuaa. Tuva, sy ha ñemoñarenguéra ojojuhupa hikuái okaru ha oñenóta jave. Oke hagua oñemoagui hikuái tatágui, ombyaku hagua hete ha oñombyaku hagua ojoapytépe. Upeichahápe mitã ojepokuaáma ohendúvo itúva, isy ha hogayguávape; avei ojepokuaáma okaru ha okévo oñondive. Imitãvéva hi’aguiveva’erã tatágui, oñeno jave. Tataypýpe mitãmimi ohendu hikuái itúva ha isy purahéi ha mombe’umimi. Sy ha tuvakuéra oporeno iñemoñare rovake. Peichahápe umi mitã oikuaa ñepyrũ ma’erãpa oñeporeno. Umi mitã oikuaávo upe mba’e, oikuaa avei mba’éichapa heñoiraka’e isy ryepýpe.

Itujáva ñemomba’e

Ha’ekuéra ha’etévaicha ku nomomba’eguasuetéiva umi itujáva rekove. Ndaikatuvéi vove oiko pya’e ha nomymbajukakuaavéi vove ojuka hikuái itujávape.

Kyta’akuéra

Oipuru hikuái yvyrapã ha hu’y, omymbajuka hagua ha inimbovusu ojupi hagua yvate eíra rekávo. Oipuru avei peteĩ yvyra puku oñorairõ hagua.

Oga’apo

Achekuéra niko ndahekopytái, upéicha rupi ndojogapói. Ku opytamíta jave térã oñemo’ã hagua ára vaígui, ombyaty mbyaty yvyra ru’ã ha tekotevẽrõ ojaho’ive pindo roguépe ha oike iguýpe. Sapy’aiténte oipuru, pya’e ohejajey upe hóga.

Tembipu

Oguereko peteĩ tembipu hérava “takwapi”, kóva ha’e peteĩ mimby. Ombopu hikuái ohóramo oporoñandu, oguahẽmbotávo ombopu upe ohohápe oñeñanduka hagua. Ombopu avei ndovy’ai jave. Umi ojesarekova’ekue hesekuéra, naimandu’ái jeroky rehe, mba’eveichagua arandukápe

Herakuéra ha he’iséva

Herakuérarã oiporavo mymba réra apytégui. Pe hyeguasúva imembypotávo ojerure peteĩ mymbaro’o ho’uséva, peteĩva ijapytepekuéra oho ojeporeka. Oguerúramo peteĩ Guasu “Wachu” pe mitã hérata “Wachugi”. Oguerúramo peteĩ Tatu “Tatu” hérata “Tatugi”; Karaya “Kradja” hérata “Kradjagi”; Guyra “Uru” hérata “Urugi”; Pira “Pira” hérata “Piragi”.

Pohãnguéra

Arandukakuéra oñe’ẽva Ache-kuéra rehe, naimandu’ái mamove pohãnguéra oipurúva ha’ekuéra rehe. Ojahúvo ojekyty hikuái kmatã-me. Upéva ojapo imbarete ha oñeñandu porã hagua. Avei mitã hesãi ha okakuaa pya’e hagua. Mitãkuñarusu ijasy’i ñepyrũva avei ojahúvo oipuru kmatã.

Purahéi

Tataypýpe mitãmimi ohendu hikuái itúva ha isy purahéi. Mitãkuña opurahéirõ oñembohéra “Bre’e bapurã” ha mitãrusu hembeta’ỹva gueteri opurahéirõ héra “Bre’e bapurã betallã”.

Mburuvicha

Ha’ekuéra ningo ndahekopytái ha mbovy ijaty ojuehe, upéicha rupi noikotevẽi tendotáre. Oiko oñondivepaguasu ha oñomba’e hikuái. Umi mitãrusu oñemokuñasémava katuete oho oheka hembirekorã ha opyta oiko upe mitãkuña sy oikoha atýpe. (Matrilocal)

• ALVAREZ, L. Reseña de la realidad pasada y presente de las comunidades Ache del Paraguay y su contacto con la fe cristiana. Tesina. (2.006) Asunción - Paraguay.
• CADOGAN, L. Diccionario Mbya- Guaraní Castellano, 1992, Editorial LITOCOLOR, Asunción -Paraguay.
• CENTRO DE COMUNICACIÓN Y CULTURA ACHE. Djary purangi emi djamogi wywy ekwawe (Relatos de las abuelas y los abuelos Ache) Primera Edición (2.011) FONDEC. Asunción - Paraguay.
• D.G.E.E.C. Atlas de las Comunidades Indígenas en el Paraguay. II Censo Nacional Indígena de Población y Vivienda. (2.002) dgeec. Asunción Paraguay.
• GONZÁLEZ TORRES, D. Cultura Guarani. Segunda Edición (2.007) Editorial Servi Libros. Asunción - Paraguay.
• SUSNIK, B. Etnografía Paraguaya. Parte 1. 8º Edición (1.974) Manuales del Museo Etnográfico “Andrés Barbero”. Asunción.
• ZANARDINI J. y BIEDERMANN W. Los indígenas del Paraguay. Segunda Edición (2.006) Artes Gráficas Zamphiropolos.