Noite de San Daniel

 

O 27 de outubro de 1864, o Goberno de Narváez emitira unha circular na que se establecía expresamente a prohibición de que nas universidades ou fóra delas os catedráticos emitisen opinións por calquera medio contrarias ao Concordato de 1851 ou defendesen, entre outras, as posicións do krausismo.

O destacado dirixente do Partido Demócrata e catedrático de Historia da Universidade de Madrid Emilio Castelar publicou o 29 de outubro un artigo titulado "Declaración" no diario La Democracia, do que tamén era o director, no que criticaba a circular do Ministerio de Fomento do 27 de outubro –na que, entre outras cousas, se recordaba o que dicía a Lei Moyano de 1857 sobre que o ensino debía axustarse á ortodoxia católica– argumentando que era un ataque á liberdade de investigación e de docencia dos científicos españois, é dicir, era contrario á liberdade de cátedra.

En marzo de 1865 circulaban pola universidade madrileña en forma de libriños clandestinos varias obras de contido krausista que foran incluídas no Índice de libros prohibidos o ano anterior. Esta situación deu lugar ás protestas no seo universitario dos denominados neocatólicos, isto é, os membros destacados do Partido Moderado máis intransixentes ás doutrinas liberais.

Ao mesmo tempo, e dada a grave crise económica de carácter endémico que atravesaba a facenda pública, o goberno decidiu facer fronte á mesma mediante a expropiación dalgúns bens do Patrimonio Real, aplicando unha parte (o 75 %) como ingresos públicos, e o resto entregándollo á raíña Isabel II.^[b] Este proxecto de lei provocou a ira do Partido Democrático e do Partido Progresista. Emilio Castelar, publicou o día 21 de febreiro un artigo en La Democracia titulado ¿De quién es el Patrimonio Real? e, ao día seguinte, outro artigo titulado El Rasgo.^[c] En ambos se mostraba contrario a que unha parte do diñeiro da expropiación dos bens fose parar ás mans privadas da raíña, considerando que o Patrimonio Real era propiedade da nación.

A decisión da raíña de ceder o 75 % dos beneficios da venda á nación e así facer fronte ao déficit do Estado, e de conservar para si o 25 %, foi presentada nas Cortes polo presidente do goberno e líder do Partido Moderado o xeneral Narváez como un xesto «tan grande, tan extraordinario, tan sublime» que foi moi aplaudido pola maioría dos deputados que cualificaron a Isabel II de «émula de Isabel a Católica» e pola prensa dinástica que tamén publicou numerosos eloxios. Emilio Castelar, pola contra, opinaba que non existía tal xesto —"o rasgo" como o cualificou ironicamente— porque o que fixera a raíña en realidade foi apropiarse do 25 % dun patrimonio que era «do país... a casa real devolve ao país unha propiedade que é do país». Así pois o suposto "rasgo" era en realidade un «engano, un desacato á lei, unha ameaza..., e desde todos os puntos de vista, un deses amaños de que o partido moderado se vale para se soster no poder que a vontade da nación maldí».^[1] Así pois, os artigos de Castelar «viñeron descubrir o misterio [da suposta xenerosidade da raíña]: Isabel, angustiada polas débedas, reservábase un 25 por 100 do produto da venda duns bens que, na súa maior parte, non eran do seu patrimonio, senón da nación».^[2]

Aínda que o artigo foi censurado, repartiuse por Madrid en forma de pasquíns e panfletos. Malia todo, a polémica xerada, non impediu que o 3 de marzo se presentase o proxecto de lei no Congreso dos Deputados. As críticas acentuáronse e, en aplicación da circular gobernamental de 1864, o Ministro de Fomento,^[d] Antonio Alcalá Galiano esixiu ao reitor da Universidade Central, Juan Manuel Montalbán, o cesamento inmediato de Emilio Castelar, contra quen o 8 de marzo se ditou auto de prisión. Ante a negativa do reitor, o ministro publicou na Gaceta de Madrid o cesamento do reitor o día 7 de abril, á vez que Castelar era desposuído da súa Cátedra de Historia.

A reacción do goberno Narváez foi, pois, de gran virulencia, pois non só separou da súa cátedra de Historia da Universidade de Madrid a Emilio Castelar e destituíu ao reitor da Universidade, Juan Manuel Montalbán, por negarse a instruír o expediente contra o seu compañeiro, senón que o ministro da Gobernación Luis González Bravo declarou o estado de guerra en previsión de incidentes.^[3]

Co cesamento de Montalbán, o mesmo día nomeouse ao neocatólico Diego Miguel y Bahamonde como novo reitor. As medidas provocaron unha reacción inmediata de solidariedade con Castelar e Montalbán por parte do profesorado e dos alumnos, dimitindo dos seus postos, entre outros, os catedráticos Nicolás Salmerón e Miguel Morayta. Con anterioridade, o 4 de abril a través do diario La Iberia sóubose que se ían tomar medidas represivas e anunciábase para o día do cesamento unha "serenata" de apoio dos alumnos ao destituído Montalbán.

O ministro da Gobernación, Luis González Bravo, lonxe de contemporizar e ante a posibilidade de que se celebrase a anunciada serenata, ademais da proclamación do estado de guerra ditou un decreto que permitía ao Goberno a suspensión dos dereitos constitucionais, a deportación interna de persoas non afíns e a censura de prensa. Porén, o mesmo día 7 autorizouse a serenata polo gobernador civil de Madrid, José Gutiérrez de la Vega, pero inmediatamente foi prohibida por González Bravo. Por orde deste^[e] a Garda Civil disolveu os asistentes e pechou o centro de Madrid os dous días seguintes.

 

O 10 de abril, luns, o novo reitor tomaba posesión do seu cargo e xuraba fidelidade á raíña. Isto provocou protestas entre os estudantes e mobilizou ao Partido Progresista nos barrios do exterior da capital. Pola tarde, estudantes, obreiros e representantes do Partido Demócrata e do Progresista acudiron á Porta do Sol desde distintos puntos coa intención de ofrecer unha nova serenata. Ao chegar preto da Porta do Sol, o Ministro González Bravo ordenou á Garda Civil cargar contra os manifestantes. Na zona atopábase tamén unha unidade de Infantaría e outra de Cabalaría que foran mobilizadas na mañá para a ocasión. En total uns mil homes armados.

Cando os gardas civís a pé e a cabalo chegaron á Porta do Sol, segundo relatou unha testemuña, «sen que mediase intimación nin advertencia de ningún xénero, principiaron cunha coraxe cega a facer uso das armas e a cazar á multitude descoidada».^[2] Producíronse diversas cargas, con disparos e baioneta calada. Os manifestantes dispersáronse polas rúas adxacentes e trataron de colocar barricadas sen conseguilo ante a actuación da Cabalería. Durante as sucesivas ondadas morreron catorce persoas e cento noventa e tres foron feridas de diversa consideración.^[f]

A maioría dos mortos e feridos foron transeúntes que non participaban na algarada estudantil, incluíndo anciáns, mulleres e nenos. En cambio a Garda Civil só tivo un ferido, un sentinela a cabalo que recibiu unha pedrada -polo que o ministro da Gobernación Luis González Bravo faltou á verdade cando asegurou ante as Cortes que se derramou o sangue dos nosos soldados»-. Os tráxicos sucesos debéronse, segundo Josep Fontana, "a un ataque de furor de Narváez e González Bravo, que se consideraban desafiados polos manifestantes e incitaron ao brutal ataque".^[4]

Esa mesma noite no Senado González Bravo expuxo as medidas tomadas contra os manifestantes e expulsouse á prensa da sesión, cursándose a orde inmediata de censurar o que ao día seguinte haberían de publicar os xornais. Varios deles saíron nesas xornadas coas portadas en branco. O día 11 de abril, Narváez convocou Consello de ministros extraordinario no que Alcalá Galiano e González Bravo se enfrontaron pola dureza da represión, sufrindo aquel unha anxina de peito e morrendo pouco despois. Ao mesmo tempo, varios diarios como Las Novedades, La Iberia, La Democracia, El Pueblo, La Soberanía Nacional e La Nación publicaron un editorial conxunto no que chamaban á calma dos liberais e progresistas para non entrar ao trapo da provocación gobernamental. Igual ocorrería os días 12, 14 e 19 de abril.

A reaccións políticas producíronse nos días posteriores no Senado, pero moi atenuadas debido ao temor de ser perseguidos que nese momento tiñan todos aqueles que se opuxesen ao goberno Narváez. Salustiano Olózaga, Cánovas del Castillo e Antonio de los Ríos Rosas foron os máis críticos con González Bravo, chegando a retarse nun duelo que terminou sen consecuencias Ríos Rosas e Bravo.

As consecuencias políticas da "Noite de San Daniel" acabaron co goberno Narváez. Deputados da Unión Liberal, como Cánovas del Castillo, Posada Herrera e Ríos Rosas tamén dirixiron as súas críticas cara a González Bravo -Ríos Rosas conmocionou ao Congreso de Deputados cando afirmou: «ese sangue pesa sobre as vosas cabezas»-.^[5] Esta situación convenceu á raíña de que debía destituír a Narváez, aínda que aínda esperou dous meses ata que o 21 de xuño de 1865 volveu chamar a O'Donnell.^[6] Isabel II non fixo caso á súa nai María Cristina, que lle aconsellou que chamase aos progresistas para que se integrasen na Monarquía e deixasen de conspirar contra ela, e iso malia que O'Donnell lle expresou á raíña o seu desexo de retirarse da política e marchar ao estranxeiro.^[7]

Persoas tan dispares ideoloxicamente como Salmerón, Castelar, Cánovas ou Olózaga, mostraban sen pudor a repulsa pola política gobernamental e, dun ou outro xeito, anunciaban o fin do reinado de Isabel II, contra quen os estudantes e o pobo de Madrid mostraban xa a súa ira.

• Espantaleón, Antonio; Pordomingo, Isabel (1980). "De San Daniel a San Gil". Revista Historia 16. núm. 53 (en castelán) (Madrid) (53): 29–38. ISSN 0210-6353. 
• Fontana, Josep (2007). La época del liberalismo. Vol. 6 de la Historia de España, dirixida por Josep Fontana y Ramón Villares. Barcelona: Crítica/Marcial Pons. ISBN 978-84-8432-876-6. 
• Fuentes, Juan Francisco (2007). El fin del Antiguo Régimen (1808-1868). Política y sociedad. Madrid: Síntesis. ISBN 978-84-975651-5-8. 
• Paredes, Javier, ed. (2004). Historia Contemporánea de España. Siglo XIX. (en castelán). Madrid: Ariel. ISBN 9788434467552. 
• Sosa, Luis de (1944). "El rasgo. Un incidente universitario en nuestro siglo XIX". Revista de Estudios Políticos (Madrid) (17-18): 178–209. ISSN 0048-7694. 

• Sublevación do cuartel de San Gil