Valenciano

De acordo coa lei de creación da Academia Valenciana da Lingua, o valenciano: forma parte do sistema lingüístico que os correspondentes estatutos de autonomía dos territorios hispánicos da antiga Coroa de Aragón recoñecen como lingua propia. Este recoñecemento teno o valenciano no País Valenciano e o catalán nas Illas Baleares e en Cataluña, e o sistema lingüístico que conxuntamente forman só recibe academicamente o nome de lingua catalá. A AVL segue as Normas de Castellón, asinadas en 1932.

O 9 de febreiro de 2005, a AVL aprobou por unanimidade de todos os seus membros presentes un ditame coñecido popularmente como "Dictamen del Dimecres de Cendres" no que se establecen os principios e criterios para a denominación e a entidade do valenciano, considerando que "a lingua propia e histórica dos valencianos, dende o punto de vista da filoloxía, é tamén a que comparten as comunidades autónomas de Cataluña (a excepción do val de Arán, de lingua occitana) e das Illas Baleares e o Principado de Andorra. Así mesmo é a lingua histórica e propia de outros territorios da antiga Coroa de Aragón (a faixa oriental aragonesa, a cidade sarda de l'Alguer e o departamento francés dos Pireneos Orientais a excepción da comarca da Fenolleda, que é de lingua occitana)".

Este mesmo ditame tamén avala e xustifica o uso da denominación de valenciano tanto para todo o conxunto do dominio da lingua (lingua catalá), como para a modalidade dialectal falada no País Valenciano. Ademais, a AVL considera que esta modalidade "ten a mesma xerarquía e dignidade que calquera outra modalidade territorial do sistema lingüístico, e presenta unhas características propias que a AVL preservará e potenciará de acordo coa tradición lexicográfica e literaria propia, a realidade lingüística valenciana e a normativización consolidada a partir das Normas de Castellón". Por tanto, a AVL asume a unidade lingüística dende un punto de vista do polimorfismo dunha lingua que ten dúas denominacións.

 

O catalán foi implantado no País Valenciano polos colonos cataláns que se estableceron neste territorio a raíz da Conquista feudal, levada a cabo por Jaume I o Conquistador. Estes colonos procedían de todas as rexións de Cataluña e o feito de que foran minimamente superiores en número aos colonos aragoneses explica que se fale catalán na maior parte do País Valenciano. Nas comarcas máis próximas a Aragón, pola contra, unha mínima superioridade do número de colonos aragoneses fixo que o castelán fora a lingua predominante. Unha nova repoboación no século XVII, despois da expulsión dos mouriscos e maioritariamente con casteláns, definiu a fala castelá no resto de bisbarras do interior que aínda hoxe a falan. Así e todo, o valenciano é historicamente a lingua predominante e administrativa no País Valenciano.

Ata fai pouco pensábase que a primeira referencia documental da utilización do termo valenciano para referirse á lingua propia dos valencianos encontrábase na tradución de Valeri Màxim realizada por Antoni Canals en 1395, onde se di: perque yo, a manament de vostra senyoria, el l’he tret de lati en nostra vulgada lengua materna valenciana aixi com he pogut, jatssessia que altres l’hagen tret en lengua cathalana. Recentemente atopouse unha referencia anterior, un proceso xudicial de Menorca contra Gil de Lozano, datado entre 1343 e 1346, no que se di que a nai do acusado, Sibila, falaba valencianesch porque era de Oriola. No se volveu documentar máis a palabra acabada en –esch.

No século XV, o denominado Segle d'Or, o nome valenciano era xa a denominación usual da lingua predominante do Reino de Valencia, e as denominacións de vulgar, romance ou catalán caerán en desuso. Joanot Martorell, autor da novela Tirant lo Blanch, afirma: atrevereime a expor: no solament de lengua anglesa en portuguesa. Mas encara de portuguesa en vulgar valenciana: perço que la nacio don yo soc natural sen puxa alegrar.

Dende un punto de vista dialectal, o valenciano pertence ás falas meridionais-occidentais do sistema lingüístico occitano-catalán. Por tanto, comparte moitos trazos co catalán falado nas comarcas de poñente e tamén nas terras do Ebro. Tamén presenta trazos propios, dependendo das comarcas e características compartidas co occitano que foran perdidas en Cataluña.

Dende a transición, a autonomía ou heteronomía do valenciano respecto do catalán ten sido motivo de debate e polémica entre os valencianos, normalmente con intereses políticos. Os filólogos e lingüistas son partidarios da unión das comunidades lingüísticas valenciana e catalá pero existe unha parte da opinión pública valenciana que é partidaria da autonomía por motivos políticos. Tamén existe unha normativa lingüística secesionista alternativa, as Normas de El Puig, elaborada pola Real Academia de Cultura Valenciana, institución fundada en 1915 pola Deputación de Valencia, pero o seu uso é marxinal.

O valenciano era durante o século XIX a lingua usada maioritariamente no territorio declarado actualmente coma de predominio lingüístico valenciano.^[3] Aínda que foi sufrindo un proceso de minorización lingüística,^[4] sobre todo por motivos políticos e movementos inmigratorios, que afectou principalmente no coñecemento da lingua escrita, e de forma máis acusada nas grandes concentracións urbanas.

Porén, hoxe en día o coñecemento do valenciano incrementouse notabelmente dende 1982, cando a Generalitat implanta tanto o ensino do valenciano, como tamén as liñas de escolarización en valenciano no seu sistema educativo. Dende entón, a porcentaxe de alfabetizados pasou dun 4% en 1982 ao 38% en 2001, segundo o censo. Así mesmo, ao redor do 84% afirman entendelo, cerca do 47% afirman saber falalo^[5] e, ademais, o seu dominio aumentou tamén no territorio de predominio lingüístico castelán.

A Generalitat dispón de datos sociolingüísticos que foi realizando en diversos estudos e son só referentes ao territorio de predominio lingüístico valenciano, exceptuando o coñecemento, que se analiza en toda a Comunidade Valenciana. Non se coñecen, por tanto, datos sociolingüísticos concisos sobre o uso social do valenciano en anos anteriores a 1982, nin no territorio de predominio lingüístico castelán, aínda que se sabe que foi diminuíndo ao longo de todo o século XX como consecuencia dos procesos de substitución lingüística e polo saldo migratorio, positivo en todas as décadas, que atraeu a moitos habitantes de Castela-A Mancha, Andalucía e a Rexión de Murcia cara Valencia.

Con respecto aos estudos existentes, o uso das dúas linguas mantívose estable durante as décadas dos 80 e 90 do século XX, mais nos últimos anos aumentou lixeiramente a porcentaxe de castelán-falantes, así como o de bilingües e falantes doutras linguas, baixando significativamente a porcentaxe de valenciano-falantes. Isto pode deberse á forte inmigración dos últimos anos, procedente maioritariamente de Iberoamérica e do Magreb, a primeira das rexións de lingua castelá, polo que a balanza tende a inclinarse a favor deste idioma.^[7]

Ademais, por outra banda, dáse a circunstancia de que o Partido Popular goberna na Comunidade Valenciana dende 1995, ano da anterior sondaxe ao último de 2005, polo que diversas entidades sindicais^[8] e culturais^[9] asocian o descenso do uso social a motivos políticos.^[10] Recentemente, en agosto de 2007, o Sindicato de Traballadores da Ensinanza do País Valenciano (STEPV) afirmou que o número de liñas en valenciano na educación quedou estancado dende 1997^[11] a pesar do crecemento vexetativo da poboación experimentado nunha década.

Características propias da lingua no País Valenciano en comparación co catalán falado en Cataluña.

• Vocalismo átono:
  • Neutralización mínima das vogais átonas. Existen as 5 vogais átonas [a, e, i, o, u] típicas do catalán occidental e non existe a vogal neutra [ə], típica del catalán oriental.
• Vocalismo tónico:
  • Coma en todo o bloque occidental da lingua catalá, pronúncianse as Ē ("e" longas) e Ǐ ("i" breves) tónicas do latín con "e" pechada como alé [a'le] (alento), què [ke] (que) con "e" pechada, mentres que no catalán oriental "e" é aberta nestas verbas.
  • O ditongo ui é xeralmente crecente: cuina ['kwina] (cociña), hui ['wi] (en Cataluña avui, hoxe). No valenciano alacantino, na Marina Baixa, no Comtat, no Alcoià e na meirande parte do tortosí, ditongo ui é ditongo decrecente: cuina ['kujna] (cociña), buit: ['bujt] (baleiro) a excepción de hui [wí] que si é crecente.
• Consonantismo:
  • Non existe a iodització (A iodització, é unha característica historicamente propia do bloque oriental de dialectos do catalán que consiste na articulación como [j] (i consonántica) da evolución dos grupos latinos C'L, G'L, LLE, LLE (con i consonántica), un grupo que nunca aparece a principio de palabra e é escrito coma "ll", algunhas palabras con iodització son ull (ollo), palla (palla), fulla (folla))
  • O g diente de "e" e "i" e a j teñen a pronuncia de [dʒ]
  • O r final nunca se enmudece (excepto en boa parte do Maestrat e a zona do Vinalopó).
  • O t dos grupos finais -nt, -lt nunca se enmudece; acontece nunha parte do dialecto balear. Hai excepcións co valenciano castellonenco, tortosí, na Costera, Val de Albaida, o Alcoià e no Vinalopó Mitjà.
  • Mantense o valor labiodental do v (esta característica tamén acontece no balear). Aínda así, en moitas zonas do territorio tende a pronunciarse coma bilabial, é dicir, coma o b do galego.
  • O grupo -tll- do catalán do norte é -tl- nalgunhes verbas (pronunciado -l·l- ou sinxelamente -l- no valenciano (este feito tamén acontece no balear e no tortosí): ametla/ametlla (améndoa), vetlar/vetllar (velar).
  • O d intervocálico, especialmente na forma ad(vogal), non se adoita pronunciar: mocador [mo·ka·'oɾ] (pano), cadira [ka·'i·ɾa] (cadeira). A terminación -ada do participio feminino singular pronunciase -â: cremada [kɾe'ma] (queimada).
• Outros fenómenos:
  • O pronome feble ho ten unha pronunciación especial dependendo da situación do pronome. Xeralmente pronunciase diante do verbo [u] e detrás [o] (despois de consoante) e [u]/[w] (despois de vogal): Carles ho sap ['kar·le·zu sap] (Carles sabeo), canvia-ho ja [can·'vi·aw ja] (trócao xa), se n'anat a donar-ho [se·na·'nat a do·'na·ro] (foise a darllo); cando o fonema posterior é unha vogal, pasa a [w]: No ho has endevinat [no was an·de·vi'nat] (non o adivinache); cando se produce unha contracción cun outro pronome diante ou detrás do verbo pronúnciase [ew]: No m'ho has dit [no me·waz dit] (no mo dixeche), Dóna-m'ho ['do·na·mew] (dámo).

• Os artigos son el, la, els, les.
• O artigo non se emprega nunca diante dos nomes propios de persoa: Ha vingut Joan en troques de Ha vingut en Joan (Viu Xoán).
• Conservación dos tres graos nos demostrativos e adverbios locativos (coma no castelán, aínda que non é un castelanismo) e das formas non reforzadas dos demostrativos de primeiro e segundo grao: este, eixe, aquell; açò, això, allò; ací, aquí, allí ou allà.
• Os pronomes febles presentan a forma plena (me, te, se en troques de em, et e es) diante das formas verbais que comezan en consoante: me dutxe, te dic, se pentina (dúchome, dígoche, peitéase) (este feito non se da en tódalas variantes, así no alacantino e a meirande parte do meridional (temos: em dutxe, et dic, es canvia, se sap, se certifica), compróbase que só se conserva a forma plena cando o verbo comeza por s ou ce/ci. O pronome feble "ens" (nos) estándar pasa na lingua oral, coma en todo o resto do bloque occidental, a "mos" (non admisíbel na lingua escrita). Por extensión, no valenciano oral non existen as formas "ens" e "us", substituídas por "mos" e "vos". A forma "vos" acéptase no valenciano estándar en posición diante do verbo pola Acadèmia Valenciana de la Llengua.
• O pronome feble li (le) (que substitúe ao complemento indirecto) sempre precede ao pronome feble que substitúe ao complemento directo (cando este existe), cosa que orixina as combinacións li'l (se lo) (li'l done > l'hi dono), li la (li la done > la hi dono), li'ls (li'ls done > els hi dono), li les (li les done > les hi dono).
• A primeira persoa do presente de indicativo dos verbos da primeira conxugación toma o morfema -e: jo cante (en troques de jo cant, eu canto). As conxugacións segunda e terceira toman o morfema zero (é dicir un monema que non costa de ningún fonema, é dicir do verbo dorm (durmir): jo dorm): jo tem, jo dorm (eu teño, eu durmo) (este feito non se da na meirande parte do Maestrat, onde estas formas toman o morfema -o, coma no resto do catalán occidental: jo canto, jo temo, jo dormo).
• O presente de subxuntivo non toma nunca os morfemas en -i propios do catalán central: són -e, -es, -e, -em, -eu, -en para a primeira conxugación (que jo cante, que tu cantes, que ell cante...) e -a, -es, -a etc. para a segunda e a terceira (que jo tema, dorma, que tu temes, dormes, que ell tema, dorma...).
• O pretérito imperfecto de subxuntivo toma os morfemas coa r feble: -ara, -ares, -ara, -àrem, -àreu, -aren: jo cantara, tu cantares etc.
• No valenciano central ou valenciano apitxat e nas zonas do valenciano alacantino (Vinalopó) consérvase o pretérito perfecto simple do catalán clásico: jo cantí/jo vaig cantar (eu cantei), jo fiu/jo vaig fer (eu fixen).

 

• Verbas características del valenciano:

As verbas coma "roig" e "eixir" non son as únicas variedades posíbeis no valenciano, xa que "vermell" pódese atopar na Marina, entre outros lares, e "sortir" pódese atopar no valenciano de transición.

• Variantes formais