Imperialismo

O termo imperialismo provén da palabra en latín imperium,^[6] que quere dicir poder supremo, "soberanía" ou simplemente "mando".^[7] A palabra "imperialismo" foi acuñada orixinalmente no século XIX para denunciar o militarismo despótico de Napoleón^[8] e fíxose común no seu sentido actual en Gran Bretaña durante a década de 1870, cando se usaba cunha connotación negativa.^[9] A finais do século XIX utilizábase para describir o comportamento dos imperios en todos os tempos e lugares.^[10] Hannah Arendt e Joseph Schumpeter definiron o imperialismo como expansión pola expansión.^[11]

Anteriormente, o termo fora usado para describir o que se percibía como os intentos de Napoleón III de obter apoio político mediante intervencións militares estranxeiras.^[9] O termo aplícase principalmente ao dominio político e económico occidental e xaponés, especialmente en Asia e África, nos séculos XIX e XX. O seu significado preciso segue sendo debatido polos estudosos. Algúns escritores, como Edward Said, usan o termo dun xeito máis amplo para describir calquera sistema de dominación e subordinación organizado arredor dun núcleo imperial e unha periferia.^[12] Esta definición abrangue tanto os imperios nominais como o neocolonialismo.

A era do imperialismo, un período de tempo que comezou arredor de 1760, viu como as nacións europeas en proceso de industrialización participaron no proceso de colonización, influencia e anexión doutras partes do mundo.^[13] Os episodios do século XIX incluíron o "repartimento de África".^[14]

 

Na década de 1970, os historiadores británicos John Gallagher (1919–1980) e Ronald Robinson (1920–1999) argumentaron que os líderes europeos rexeitaban a idea de que o "imperialismo" requiría un control legal e formal por parte dun único goberno nunha rexión colonial. Moito máis importante foi o control informal de áreas independentes.^[15] Segundo Wm. Roger Louis, "Na súa opinión, os historiadores quedaron hipnotizados polo imperio formal e os mapas do mundo con rexións de cor vermella. A maior parte da emigración, o comercio e o capital británicos foron a zonas fóra do Imperio Británico formal. A clave do seu pensamento é a idea dun imperio "de forma informal se é posible e formalmente se é necesario".^[16] Oron Hale di que Gallagher e Robinson analizaron a participación británica en África onde "atoparon poucos capitalistas, menos capital e non moita presión dos supostos promotores tradicionais da expansión colonial. As decisións do gabinete de anexar ou non anexionarse tomáronse, normalmente a base de consideracións políticas ou xeopolíticas".^[17]:6

Observando os principais imperios de 1875 a 1914, houbo un historial mixto en termos de rendibilidade. Nun primeiro momento, os planificadores esperaban que as colonias proporcionasen un excelente mercado cativo para os artigos manufacturados. Porén, excluíndo o subcontinente indio isto raramente foi certo. Na década de 1890, os imperialistas viron o beneficio económico principalmente na produción de materias primas baratas para alimentar o sector manufactureiro doméstico. En xeral, a Gran Bretaña foille moi ben en termos de beneficios co seu dominio da India, especialmente de Bengala Subah, mais non así da maior parte do resto do seu imperio. Segundo o economista indio Utsa Patnaik, a escala da transferencia de riqueza fóra da India, entre 1765 e 1938, foi dun estimado de 45 billóns de dólares.^[18] Os Países Baixos tamén tiveron un bo proveito das Indias Orientais. Alemaña e Italia obtiveron moi pouco comercio ou materias primas dos seus imperios. Francia foi un pouco mellor. O Congo Belga era notoriamente rendible, sendo unha plantación de caucho capitalista propiedade e operada polo rei Leopoldo II como empresa privada. Porén, escándalo tras escándalo sobre as atrocidades no Estado Libre do Congo levaron á comunidade internacional a forzar o goberno de Bélxica en 1908, e fíxose moito menos rendible. Filipinas custoulle aos Estados Unidos moito máis do esperado por mor da acción militar contra os rebeldes.^[17]:7–10

Debido aos recursos xerados polo imperialismo, a economía mundial creceu significativamente e volveuse moito máis interconectada nas décadas anteriores á primeira guerra mundial, facendo que as potencias imperiais fosen ricas e prósperas.^[19]

A expansión de Europa no imperialismo territorial centrouse en gran medida no crecemento económico mediante os recursos das colonias, en combinación coa asumición do control político por medios militares e políticos. A colonización da India a mediados do século XVIII é un bo exemplo disto: alí, os "británicos explotaron a debilidade política do Imperio mogol e, aínda que a actividade militar foi importante en varias épocas, a incorporación económica e administrativa das elites locais tamén foi de importancia crucial" para o estabelecemento do control sobre os recursos, mercados e man de obra do subcontinente.^[20] Aínda que un número substancial de colonias foran deseñadas para proporcionar beneficios económicos e para enviar recursos aos portos de orixe nos séculos XVII e XVIII, D. K. Fieldhouse suxire que nos séculos XIX e XX en lugares como África e Asia, esta idea non é necesariamente válida:^[21]

Os imperios modernos non foron máquinas económicas construídas artificialmente. A segunda expansión de Europa foi un proceso histórico complexo no que as forzas políticas, sociais e emocionais en Europa e na periferia foron máis influentes que o imperialismo calculado. As colonias individuais poden servir para un propósito económico; colectivamente ningún imperio tiña ningunha función definible, económica ou non. Os imperios representaron só unha fase particular da relación en constante cambio de Europa co resto do mundo: as analoxías cos sistemas industriais ou o investimento en inmobles eran simplemente enganosas.^[22][23]

Durante este tempo, os comerciantes europeos tiñan a capacidade de "vagar polo mar e apropiarse de excedentes de todo o mundo (ás veces pacificamente, outras violentamente) e concentralos en Europa".^[24]

 

A expansión europea acelerouse moito no século XIX. Para obter materias primas, Europa ampliou as importacións doutros países e das colonias. Os industriais europeos buscaron materias primas como colorantes, algodón, aceites vexetais e minerais metálicos do exterior. Ao mesmo tempo, a industrialización convertía rapidamente a Europa no centro da produción e do crecemento económico, impulsando as necesidades de recursos.^[25]

A comunicación foi moito máis avanzada durante a expansión europea. Coa invención dos ferrocarrís e os telégrafos, fíxose máis doado comunicarse con outros países e estender o control administrativo dunha nación sobre as súas colonias. Os ferrocarrís a vapor e o transporte marítimo a vapor fixeron posible o transporte rápido e barato de cantidades masivas de mercadorías cara e dende as colonias.^[25]

Xunto aos avances na comunicación, Europa tamén continuou avanzando na tecnoloxía militar. Os químicos europeos fabricaron novos explosivos que fixeron que a artillaría fose moito máis mortal. Na década de 1880, a metralladora converteuse nunha arma de campo de batalla fiable. Esta tecnoloxía ofrecía aos exércitos europeos unha vantaxe sobre os seus opoñentes, xa que os exércitos dos países menos desenvolvidos aínda loitaban con frechas, espadas e escudos de coiro (por exemplo, os zulús no sur de África durante a guerra anglo-zulú de 1879).^[25] Algunhas excepcións dos exércitos que lograron estar case á par das expedicións e estándares europeos inclúen os exércitos etíopes na batalla de Adua e o Exército Imperial do Xapón, mais ámbolos dous dependían moito das armas importadas de Europa e moitas veces contaban con asesores militares europeos.

 

 

A crise do 1873 provocou o descenso dos prezos, e con proteccionismo, e dicir, a protección dos produtos propios de cada país prohibindo a entrada de artigos estranxeiros ou gravándoos con impostos. Isto deu lugar á necesidade de encontrar novos mercados que non estivesen controlados polo dito sistema. Por outra parte, potencias capitalistas europeas como Inglaterra, Países Baixos e Bélxica necesitan darlle saída ao seu excedente de capital e fano investíndoo en países doutros continentes, establecendo préstamos, implantando ferrocarrís, instalando portos etc. Ademais, estes países necesitan buscar materias primas para as súas industrias, xa que comezan a esgotarse ou a escasear en Europa.

A partir de principios do século XX xa se entende o imperialismo na súa aceptación económica. Unha das principais causas da primeira guerra mundial foron as rivalidades entre os grandes estados como consecuencia da busca de novos mercados, zonas de influencia, materias primas, e, en xeral, dominio territorial.

No período de entreguerras o imperialismo económico ou dominio dos recursos das colonias caracterizouse por estar ligado ó dominio político dos Estados, é dicir, ó colonialismo. Só en Latinoamérica se comezou a dar outro tipo de imperialismo. Alá, deron comezo as actividades das grandes empresas monopolísticas inglesas e especialmente norteamericanas.

Trala segunda guerra mundial, o imperialismo desenvolveuse extraordinariamente: o despertar nacionalista dos pobos subdesenvolvidos (tales como os países africanos) e a aparición do socialismo en moitos deses Estados puxo en crise o sistema colonialista. Non obstante, as antigas colonias pasaron a depender economicamente das ex metrópoles, que continuaban a explotar os seus recursos. É o que se denomina neocolonialismo.

En Europa, entre 1850 e 1914, produciuse un espectacular aumento demográfico que chegou incluso a duplicar a poboación, polo que nalgúns países empezaban a escasear os recursos. Gran parte da poboación, uns 40 millóns de europeos, non tiñan outra saída que ir aos outeiros do seu respectivo país, xa que non contaban con traballo nin con alimentos suficientes para abastecerse todos e cambiar a súa residencia na busca de riquezas e mellores condicións.

O imperialismo é o dominio que exercen as nacións máis poderosas respecto a outras máis débiles, aínda que non sempre de forma oficial. Pero non sempre se denomina imperialismo o proceso de expansión económica que tivo lugar en Europa a mediados do século XIX, sobre todo a partir de 1870. Durante este período, moitos países europeos, especialmente Gran Bretaña, estendéronse primeiro de forma oficial e máis tarde anexionado territorios e formando colonias en África, Asia e o Pacífico. Este imperialismo foi consecuencia da busca, fóra de Europa, de mercados e materias primas para a revolución industrial e deuse ata o comezo da primeira Guerra Mundial, en 1914 . A suposición da superioridade cultural, económica, moral, ideolóxica ou doutra índole do poder imperial sobre as zonas dominadas leva os imperialistas a ter unha idea positiva do mantemento e de adquistición de imperios. En cambio naqueles territorios que están suxeitos ós gobernos imperialistas a xente está descontenta, séntese explotada etc.

O darwinismo social foi adoptado polos imperialistas, sobre todo en Inglaterra, para escusar as súas actuacións. Tras coñecer as teorías de Darwin sobre a evolución das especies por selección natural, sostiñan que, ao igual que as distintas especies ou razas, as sociedades máis avanzadas tiñan dereito a impoñerse e a seguir crecendo aínda que fose a costa das máis inferiores ou atrasadas.

Existía un forte interese por descubrir e analizar novas especies de animais e plantas, coñecer novos territorios e realizar investigacións de todo tipo. Isto fixo que moitos científicos desexasen progresar, lanzándose á aventura conseguindo a cambio grandes avances en campos como a bioloxía e a botánica.

Algúns políticos queren facer esquecer rapidamente as súas derrotas conseguindo novos territorios. A navegación tamén foi un factor importante xa que os barcos de vapor, agora capaces de chegar moito máis lonxe, precisan dispor de puntos costeiros por todo o mundo para poder repor as existencias de carbón, polo que cando o establecemento destes pasou a mans do estado, no canto de limitarse a ese punto, este intentou controlar cada vez máis territorio. Alí onde se teña un predominio político terase o predominio dos produtos, un predominio económico.^[27]

O período entre 1871 e 1914 foi de paz entre as principais potencias europeas, a denominada Bela Época (Belle Époque). A dispoñibilidade dun crecente potencial demográfico para o alistamento pódese empregar en territorios extraeuropeos, seguindo ou precedendo á expansión colonial económica das empresas e á emigración.

As razóns xeoestratéxicas eran resultado da competencia polo dominio de rutas navais (escalas necesarias para encher os buques) e de espazos continentais clave, como a denominada área pivote da Asia Central ou o imperio continuo en África (continuidade territorial entre as bases navais en mares opostos).

Demográficas

En xeral, a poboación casada sufriu un incremento ao diminuír a mortalidade, pola introdución da medicina moderna occidental e manterse unha alta natalidade. Iso traduciuse nun desequilibrio entre poboación e recursos, que aínda persiste. Non obstante, nalgunhas áreas, a poboación autóctona sufriu unha drástica redución (especialmente durante a primeira fase do imperialismo), como consecuencia da introdución de enfermidades descoñecidas (varíola, gripe etc). Noutros lugares, a poboación indíxena foi simplemente substituída por colonos estranxeiros.

Económicas

A explotación económica dos territorios adquiridos fixo necesario o establecemento dunhas mínimas condicións para o seu desenvolvemento. Creáronse infraestruturas destinadas a dar saída ás materias primas e agrícolas que ían destinadas á metrópole. As colonias convertéronse en abastecedoras do necesario para o funcionamento das industrias metropolitanas, mentres estas colocaban os seus produtos manufacturados nos dominios. A economía tradicional, baseada nunha agricultura autosuficiente e de policultivo, foi susbtituída por outra de exportación, en réxime de monocultivo, que provocou, en gran medida, a desaparición das formas ancestrais de producir e a extensión de cultivos.

Sociais

As consecuencias sociais manifestáronse na instalación dunha burguesía de comerciantes e funcionarios procedentes da metrópole que ocuparon os niveis altos e medios da estrutura colonial. Nalgúns casos, asimiláronse determinados grupos autóctonos dentro da cúspide social. Tratábase das antigas elites dirixentes e de membros de determinados corpos do exército ou a función pública colonial. En ambos os casos a súa asimilación foi acompañada dunha profunda occidentalización. Cando, a raíz do proceso de descolonización, comezaron a xurdir estados a partir do que foron colonias, eses grupos sociais ocuparon unha posición relevante na administración e o goberno dos novos países.

Políticas

Os territorios dominados sufriron un maior ou menor grao de dependencia respecto á metrópole, en función do tipo de organización administrativa que lles foi imposto. Porén, esta dependencia non estivo exenta de conflitos, que foron o xerme dun antiimperialismo protagonizado xeralmente polas clases medias nativas occidentalizadas, que reclamaban a toma en consideración das tradicións autóctonas. Iso canalizouse a través das premisas do xogo democrático que as metrópoles defendían para elas mesmas mais que negaban ás súas colonias: liberdade, igualdade, soberanía nacional etc.

Culturais

O imperialismo conduciu á perda de identidade e de valores tradicionais das poboacións indíxenas e á implantación das pautas de conduta, educación e mentalidade dos colonizadores. Así mesmo, supuxo a adopción das linguas dos dominadores (especialmente o inglés, o francés e o castelán). Iso arrastrou a unha forte aculturación. A relixión cristiá (católica, anglicana, protestante etc) desprazou os credos preexistentes en moitas zonas de África ou fusionouse con esas crenzas, conformando doutrinas de carácter sincrético.

Ecolóxicas

A introdución de novas formas de explotación agrícola e inéditas especies vexetais e animais provocaron a modificación ou destrución dos ecosistemas naturais. Por exemplo, o bisonte foi case exterminado nas pradarías americanas; o coello converteuse nunha auténtica praga trala súa introdución en Australia, onde carecía de depredadores naturais; as grandes selvas tropicais foron obxecto de deforestación causada pola sobreexplotación madeireira e a introdución dos monocultivos de plantación; os ríos foron contaminados con refugallos procedentes dos sistemas de extracción dos metais preciosos.

Económica

As nacións dominan a outras para expandir a súa economía, obter materia prima, man de obra, ou para dar saída aos excedentes de capital.

Política

Os estados tenden a expandirse por ambición de poder, prestixio, seguridade e vantaxes diplomáticas respecto a outros estados para a economía mundial.

Ideolóxica

Os países vense impulsados a expandir a súa influencia para expandir así os seus valores políticos, culturais e relixiosos. Ao mesmo tempo, os países son beneficiados con paz, seguridade e prosperidade.

Relixiosa

Os países con estándares relixiosos adoitaban expandir a súa influencia por países próximos a este para así propagar a súa relixión.